Çпирка школĕ ][ Şĕnterü Jalavĕ haşat

Спиридон Михайлович тăван халăхшăн, унăн литературишĕн, историпе-этнографийĕшĕн калама çук пархатарлă ĕçсем туса хăварнă. Унăн чĕринче яланах тăван халăха аслă вырăс халăхĕпе çывăхланас, хут вĕрентсе çутта кăларас, вырăссен пуян культурипе паллаштарас, вырăс культури витĕмĕпе вара чăвашсене ĕмĕрхи тĕттĕмлĕхрен хăтарас ĕмĕт-шухăш вĕресе тăнă.

Дмитрий пиччĕшĕ каласа панă тăрăх, пĕррехинче вăл яла хăй алăпа çырса ÿкерчĕксемпе илемлетнĕ чăвашла букварь, хут, кăранташсем
илсе килнĕ те ашшĕ килĕнче кÿршĕри темиçе ачана Микола шăллĕпе
хут вĕрентме пуçлать. Ялта вара çакна «Çпирка школĕ» теме пуçлаççĕ.

Хăйсен ялĕнчех вулама-çырма вĕреннине курма Литуш Михали патне кÿршĕ-аршă та пухăннă, тĕлĕннĕ, çап-çамрăк учитĕле çăвара карса итленĕ. Кайран та Спиридон Михайлович ялти çамрăксене хăй патне вĕренме чĕннĕ. Ун патне час-часах çÿрнисем вулама-çырма самаях вĕренсе çитнĕ пулнă, иккĕшĕ Чикмере вĕренсе, яла учитель пулса ĕçлеме кайнă.

Вăл ăсласа хатĕрленĕ букварь ашшĕ килĕнче турăш хыçĕнче упраннă.

Ăна Дмитрий пиччĕшĕ кайран учитĕльсене кăтартнă. 1840-1850 çулсенче Чăвашра пирвайхи шкулсем уçма пуçласан, Спиридон Михайлович Етĕрне ялĕсенчи, çавăн пекех Чемейри шкулсене уçассишĕн чылай вăй хунă. Вăл хăй вăхăтĕнчи çынсемшĕн чăннипех те чи ырă тĕслĕх пулнă. Ваттисем те унăн кашни сăмахне ырласа тăнланă. Унтан илтнĕ сăмах каларăшĕсене ялйышра халĕ те астăваççĕ тата унăнах тесе шутлаççĕ. Акă вĕсенчен хăшĕ-пĕрисем: «Тăван чĕлхÿне маниччен хăвăн ятна ман». «Çын ăслă калаçма, лайăх вулама, илемлĕ çырма, хăвăрт шутлама пĕлтĕр». «Нумай чĕлхе пĕлни ăса нумайлатать». «Икĕ чĕлхе-икĕ ăс, виçĕ чĕлхе-виçĕ ăс». «Чăвашпа чăвашла калаç, вырăспа вырăсла калаç, çармăçпа çармăçла калаç». «Асли ăслă мар, ăсли аслă». «Упа вăйлă, анчах этем ăслă, çавăнпа этем упаран вăйлăрах» т.ыт.те.
(Муркаш рай-чи «Çĕнтерÿ ялавĕ» хаçат, 1972 ç.,5-мĕш №.).

Халăхра çакăн пек ырă сăмах та юлнă. Каланă тăрăх кантур таврашĕнче хут ĕçĕпе пурăннă май, Спиридон Михайлович 1842 çулта Шурча вăрçине тата 1852 çулта Ёлкăн ялĕнчи И.Цветков улпута вĕлерме хутшăннă хресченсене влаçсем умĕнче тÿрре тухма та пулăшнă пулать.

С.Михайловăн малтанхи вĕрентекенĕ, хăй каланă тăрăх, А.Писриев чиновник пулнă. Чăваш историне юратма чи малтан çав вĕрентнĕ. С.Михайлова наука çулĕ çине тухма вырăссен паллă археологĕ, этнографĕ тата нумизмачĕ П.Савельев та сахал мар пулăшнă.

Паллă ентешĕмĕр çуралнă ялта ][ Сидорова Наталья

Юпа уйăхĕн 18 – мĕш кунĕ. Иртнĕ каç çĕрĕпех çумăр çунă та, ĕнер çеç кăшт типсе илнĕ пек пулнă çулсем каллех шыв кÿлленчĕкĕсемпе витĕннĕ.Çулçă тăкса çаралса юлнă йывăçсем те, тăм тивсе сарăха пуçланă курăк та, таврари çуртсем те- пурте йĕп- йĕпе, шăнса хытнăн ĕнтĕркесе лараççĕ. Хĕвелĕ те çук тата. Йывăр пĕлĕтсем халь-халь çумăр тăкма хатĕр пек купаланса шăваççĕ...

Malalline VULA: http://vulacv.googlepages.com/pallăjentesh’m’rs’uralnjalta

Пирĕн ентеш С.М.Михайлов–Янтуш ][ Şĕnterü Jalavĕ haşat

Спиридон Михайлович Михайлов – чăваш хушшинчен тухнă чи пирвайхи писатель, этнограф, тата историк. Вăл Хусан кĕпĕрнине кĕнĕ Чикме уезĕнчи Мăн Сĕнтĕр вулăсĕнче, Юнкăпуç ялĕнче,(хальхи Чăваш Республикин Муркаш районĕ) хресчен кил – йышĕнче, 1821 çулхи ноябрĕн 28-мĕшĕнче çуралнă.

Вăл çичĕ çултах ашшĕ-амăшне пулăшма тытăннă. Спиридон Михайлович ача чухне ку таврара шкулсем пулманпа пĕрех. Çавăнпа та вăл, хутла вĕренме ĕмĕтленнĕскер, хăйне хулана яма ыйтнă. Вара унăн ашшĕ ăна Чикме хулине Михеев сутăç патне вырăсла калаçма, вулама тата çырма вĕренмешкĕн янă.

Унта вăл чиркÿ азбукине тата тĕн кĕнекине вулама хăнăхнă. Вĕрентме пулнă купсан чăваш ачипе аппаланас килмен. Вăл ытларах хăйĕн усламĕшĕн хыпса çуннă. Чăваш ачин ытларах тарçă пулса ĕçлеме тата хăйне тĕллĕн вĕренме тивнĕ. Хула мещенĕсемпе купса тарçисем чăваш ачинчен тăтăшах мăшкăлласа кулнă. 1833 çулта пулас писатель купса çуртĕнчен пăрахса кайнă та чăваш вулăсĕн кантурне ĕçе вырнаçнă...

Malalline VULA: http://vulacv.googlepages.com/%D0%BF%D0%B8%D1%80%C4%95%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B5%D1%88%D1%81.%D0%BC.%D0%BC%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%BE%D0%B2%E2%80%93%D1%8F%D0%BD%D1%82%D1%83%D1%88

"Хам М.В.Ломоносовăн пушмак тĕпĕ çеç пулсан та, пуçланă ĕçрен пăрăнас теместĕп…" ][ Jantush Şĕpritunĕ

«Чăваш йăхĕнчен тухнă тата аслă шкулсенче вĕренмен çын путлĕ япалана ăçтан çырайтăр?» - тесе ыйтанçи пулать мăнттайланнă вырăс тÿри – шари. Вырăс сăмахлăхĕн патриархĕ Михаил Васильевич Ломоносов та пулăç ачи кăна пулнă. В.Жуковский çыравçă каларăшле, вăл аслашшĕнчен çăка шăхăрчăк илсе юлнă, мăнукĕсене вара пальма шăхличсем парса хăварнă…
Çапла шутласа, эпĕ те, хам М.В.Ломоносовăн пушмак тĕпĕ çеç пулсан та, пуçланă ĕçрен пăрăнас теместĕп…»

Юнка ][ Янтуш Çĕпритунĕ

Ах, эсě, Юнка, ман тăван кěтес,
Ман сăпкана сиктернě çěрěм,
Сыв пул, сыв пул – чунпа йěрсе
Эп сансăр тăлăх пулăп ěмěр.
Тăван çěршывăм, сывă пул,
Сыв пул, сыв пул, ачалăх кунě.
Таçти юта кайсан та, чун
Сире савса пěр вěçсěр çунě.
Йăлт илсе каймě урхамах,
Юлать кунта ман пурнăç пайě.
Илсем ăна яланлăхах –
Ман чěрене санпа çеç лайăх!

Sarri Pattăr ][ Jantush Şĕpritunĕ

Husan patshisem ĕlĕk aval căvashsen ĕnsi şince pekeh purănnă. Han tarşisem Căvash jalĕsene pĕr japala hăvarmicceneh şaratsa şürenĕ, ilemlĕ hĕrsene tytkăna ile-ile kajnă. Şav samanara Sarri jatlă pitĕ pysăk kĕletkellĕ te kalama şuk văjlă şyn purănnă. Ăna căvash pattărĕ tese hiseplenĕ.
Pĕrre şapla tutar saltakĕsem jala şĕmĕrtterse şiteşşĕ te Sarri pattărăn hitre hĕrne tytkăna ilse kajma tiraşşĕ.Sarri pattăr şakna sisse pĕr ushkăn şar puhat'. Săr hĕrrince vărmanta tutarsem tavrănassa syhlasa tărat'. Tutarsem pyrsa şitsessĕn Sarri kaccisem kĕtmen şĕrten sikse tuhaşşĕ te tutarsene vĕlerse pĕtereşşĕ, lavsene turtsa ileşşĕ. Sarri pattărăn hĕrne tytkănran hătaraşşĭ.

Ci-Ci Kăsăja ][ Jantush Şĕpritunĕ

- Ci-ci kăsăja,
Ăşta kajan, kăsăja?
- Kantĭr vĭrri vĭrlama.
- Je huşa kursassăn?
- Tarăp-hăparăp hyr tărne.
- Je hyrămu vyşsassăn?
- Hyr jĕkelĕ şijĕp-şke.
- Je pyrna larsassăn?
- Cavăp-cavăp, kălarăp.
- Je junu tuhsassăn?
- Shyva kĕrĕp cühenĕp.
- Je şunattu părlansan?
-Vut hurăp ta ăşătăp.
- Je vuttu văjlansan?
- Tapăp-tapăp sünterĕp.
- Je tuppu huşălsan?
- Timĕrşe kajăp syptarăp
- Je timĕrşĕ uk pulsan?
- Vara hărah urapa sikse şürĕp.