Темиçе ĕмĕр каярах Çавал тăрăхĕнче, Матьшу хĕрринчи пĕр ялта, питĕ çиллес те хаяр чăваш Ахмат пурăннă тет. Ӑна Хусан мăрси хан валли халăхран хырçă-алман пухма хушнă. Çавăнпа ку чăваша алман-çă тенĕ, вăл пурăнакан яла вара Алманч ят панă. Ал-мансă кĕрĕс-мерĕс кĕлеткеллĕ, пичке хырăмлă, кÿпшек питлĕ пулнă. Çавскер ял халăхне хăй аллинче тытнă, пуйнăçемĕн пуйса пынă.
Пуянни пуян, анчах телейĕ пулман унăн: ачи-пăчи, пĕрин хыççăн тепри, ураланичченех çĕре кĕнĕ. Юлашки ывăл çуралсан, ăна Юман ят панă. Вăл çав йывăç пек çирĕп пултăр, чир-чĕре ан парăнтăр тенĕ ĕнтĕ. Чăнах та, ача патвар ÿссе çитĕннĕ. Каччă çулне çитсен, ялти тимĕрçĕ хĕрне — ĕçчен те сăпайлă Чĕкеçе — килĕштернĕ вăл. Ку хĕр çурхи хĕвел пек ырă та ăшă кăмăллă, чечек евĕр чечен те чипер, пĕвĕпе ятуллă, кăмăлĕпе савăк, ĕмĕчĕ-тĕллевĕпе çутă пулнă. Чĕкеç чунĕ Юманшăн çуннă. Каччă чĕри те Чĕкеç еннеллех туртăннă, анчах Ахмат шыв арманĕ хуçин самăркка хĕрне, Эминене, кин тума тĕллев лартнă: ăна кăкăр ĕмнĕ чухнех çураçса хунă-мĕн.
Алманçă та сăхă пулса çуралман. Малтанхи вăхăтра вăл та ыттисемпе пĕрлех хан улпучĕ-вăйпучĕ пусмăрне тÿснĕ. Чăн ĕнтĕ, пĕчĕкçĕ утар тытнăран кÿршĕ-аршăран кăшт тутăрах пурăннă.
Таврари чăваш ялĕсем пурте Карамыш мăрсана пăхăнса тăнă. Ун синчен çакăн пек хавха сарăлнă: чăрăшран вăрăм йывăç çук, мăрсаран усал этем çук. Карамыш Упаçырми ялĕ çывăхĕнче хулаш тутарнă. Чăвашсем мăрса нукерĕсемпе пĕрле ун тавра ур, хальхи пек каласан, тарăн канав алтса çаврăннă, тăпра купаланă, çÿллĕ карман тунă. Карамыш кашни ялтах алман, ясак пуçтаракан, уйăрса лартнă. Çынсене хăех суя тунă, çаптарнă, асаплантарнă. Пăхăнманнисене вута пăрахса çунтарнă. Чăвашсене хан çарĕ валли сулсем, кĕперсем тутарнă, лава янă, çамрăкраххисене хăй патне — хĕсмете — илнĕ. Креппăçри е хулашри çара чăвашсен тăрантарса усрамалла пулнă.
Ахмат алманçа çапла тухнă: пĕррехинче, хĕвеллĕ шăрăх кун, йăлтăр-ялтăр тумлă Карамыш мăрса пысăк мар хуралĕпе Ахмат патне чей ĕçме кĕрет. Ахмат чаплă хăна умĕнче чупса кăна çÿрет, ури çĕре перĕнмест, кунак мĕн каласан та «алай» тет. Хăйĕн чавка çăмарти пек пăнчăллă-пăнчăллă питне тар тапса тухнă. Вăл кукша пуçлă мăрсана, унпа пĕрле ерсе килнисене май пур таран сăйлать. Кара-мыш пылне те тăранайми çиет, кăрчамине те сипетсĕр ĕçет, усĕрĕлсе пуплеймиех пулать. Кучченеçе пĕр чĕрес пыл, карсинкка тулли хĕп-хĕрлĕ панулми парса ярать Ахмат. Çавăнтанпа ун утарĕнчен хулаша чĕресĕ-чĕресĕпе пыл ăсанать, утар хуçи вара алманçă пулса тăрать. Мăрса унăн ятне Ахматран Ахмел туса хурать.
...Юманпа Чĕкеç хушшинчи юрату вăйлансах, çулăмлансах пычĕ. Вĕсем мăшăрланма та хатĕр ĕнтĕ. Çакăн пирки Юман пĕррехинче ашшĕпе калаçса пăхрĕ.
— Кам пирки калаçатăн э-сĕ? — тăруках тулхăрма тытăнчĕ ашшĕ. — Санăн çураçнă хĕрÿ пур-çке. Пÿлĕх умĕнчи çылăхран хăра. Пурнĕ хĕр мулĕ сана ĕмĕр пурăнма çитĕ. Арман хуçин урăх ача-пăча çук. Пĕртен-пĕр Эмине çеç. Алманчра кам хуçа! Халлĕхе эпир хуçа. Алманчра кам пуян! Халлĕхе аçу-аннÿ пуян. Манер çук шеп лартăпăр туйна. Ял тĕлĕнĕ.
— Ӗç тĕлне пĕлмен Эмине хĕрлех кăвас чĕресĕ пек пулса кайнă. Çĕлен чĕлхине чухлать тенине те илтме пулать ялта ун çинчен. Çитменнине, уринче та>айăп пур: уксахлать. Мана Чĕкеçех илсе парăр.
Ашшĕн сăнĕ хура кĕркунне пек тĕксĕмленчĕ, пичĕ сумăрсăр пирченĕ ана пек пĕркеленчĕ.
— Ка-ма! Эсĕ шухăшласа каласатăн-и? Чĕкеç мулсăр мулкач пулнине хăвах пĕлетĕн-çке. Йĕмсĕр янавар. Çара пакарта. Эминен вара ячĕ мĕне тăрать. Мăрса хĕрĕпе пĕр ятлă вăл.
Авланасси пирки каччă ашшĕ-амăшĕпе калаçса татă-лаймарĕ. Чун савнă хĕрне качча илме чарни Юмана хуйха ертрĕ.
Алă шăнсан, алсиш тăхăнма хушнă. Пуçа йывăр кил-сен, ăслă-тăнлă çын патне кайма каланă. Шанчăклă тусран хакли çук, ватă çынран ăсли çук. Юман ăс ыйт-ма Тевет мучи патне кайрĕ.
— Эй-яй-яй... Ватăлтăм — халтан тайăлтăм, вăй-хал сутăн илес — ылтăнăм-кĕмĕлĕм çук. Санăн хуйху мана паллă, ăс паракан хам пулам-и! — пуçне каçăртрĕ Тевет мучи.
— Кăмăлу пулсан — тем пекчĕ, — терĕ каччă. «Эй-яй-яй... Чавса инçе те мар — çыртма çук. Телей те юнашарах — савăнса пурăнма çăткăнлăх ча-рать», — шухăшларĕ ун чухне Тевет мучи Ахме.ц ал-манçă çинчен. Сасăпа вара сапла каларĕ:
— Ӗнер çанталăк уярччĕ, паян çут тĕнче тĕксĕмленчă — пурпĕр тĕлĕнместпĕр. Ӗнер эпир телейлĕччĕ, паян телей çухалчĕ — пĕрех тĕлĕнмĕпĕр. Мĕскĕне юлар мар, пулар хамăр хастар. Авланма чараççĕ пулсан, ху качча тух...
Мучĕш мĕн сĕннине Юман малтан тавçăрса илеймерĕ, пĕр хушă шухăшларĕ те лăпланам пек пулчĕ. Анланчĕ вăл: унăн Чĕкеç патне киле кĕмелле. Кулса ячĕ те, мучие тав туса, хăвăрт тухса кайрĕ.
Чăнах та, ырă пускил хурăнташпа пĕрех-мĕн, унăн ăслă сăмахĕ ылтăнран та хаклă иккен.
...Матьшу хĕрринче вăрăм йăмра, çил тивмесĕр кун иртмест. Ай-хай мĕскĕн тăлăх хĕр, ах! теменни пĕр кун çук. Каскăн кăра çилпелен йăмра тăрри авăнать, йывăр хуйхă-суйхăпа Чĕкеç пуçĕ усăнать. Пĕр кунхине тăр кăнтăрлах сасартăк асар-писер çил тухрĕ, пÿрт тăррисене вистерĕ. Чĕкеçсен вити тăррине çĕре çавăр-са сапрĕ. Çил тамалсанах, Чĕкеç анкартинчен картиш-не пĕр лав пĕлтĕрхи улăм турттарса кĕчĕ. Виçĕ юплĕ сенĕкпе улăма йăта-йăта илсе вите тăррине витме пи-кенчĕ. Шăп çак вăхăтра картишне Юман килсе кĕчĕ, хĕре сывлăх сунчĕ те çапла хушрĕ:
— Эсĕ, Чĕкеç, кĕреплепе вите тăррине хăпар, улăмне
аяптан сенĕкпе эпĕ парса тăрăп. Асăрхануллă пул: ан ÿк. Икĕ çамрăкăн ĕç ăнса пычĕ. Юман улăм çĕклесе панă майăн савнă хĕрĕ çине вăрттăн пăха-пăха илчĕ. Чĕкеçĕн сăнĕ салхуллă, анчах вăл пурпĕр ытарайми илемлĕ, кашни хусканăвĕ килĕшуллĕ. Вите тăррине витсен çамрăксем кăмакара пĕçернĕ çĕрулми çирĕс, Чĕкеç хатĕрленĕ сулхăн квас ĕçрĕç.
— Атте-анне мана Чĕкеçе качча илме чарать... — вăраххăн пуçларĕ сăмахне Юман.
— Чĕкес çĕрме пуян Ахмел ывăлне качча тухма шутламан та, — сасартăк кăмăлсăррăн пулчĕ ăна хĕр. — Сан çураçнă Эмине пур. Çав чиперкке ĕмĕтне татнăшăн пулĕхçĕ мана çитмĕл хут та тытса хуçлатĕ, ĕмĕр-ĕмĕр асап кăтартĕ.
— Атте-анне мана Чĕкеçе качча илме чарать, — çав сăмахах тепĕр хут каларĕ Юман. — Чунăмçăм, хĕвелĕм, ху илсем мана качча, куçам эп сан патна пурăнма. Асапне пĕрле тÿсĕпĕр. Вите тăррине çил çав-ăрса çапсан, пĕрле витĕпĕр...
Хĕр чĕнмест. Юман ăна ăшă куçĕсемпе сăнать, çепĕс сăмахсем калать:
— Мана çырнă хĕрупраçăн пилĕкĕ çимçе, куçĕ пиçнĕ çĕмĕрт тĕслĕ, çуçĕ йĕпкĕн хура. Ячĕ Чĕкеç, хăй те çав вĕçен кайăкран пĕртте кая мар...
Хĕр каччăна итлерĕ-итлерĕ те, унăн пичĕ çине хĕвел çути ÿкнĕ пекех пулчĕ. Ашшĕ-амăшĕ килĕшменни-пе Юман çуначĕ хуçăлмаллипех хуçăлман иккен. Чĕкеç темшĕн-çке вăтанса кайрĕ, пуçне аялалла пĕкрĕ. Çавăн чухне ĕнтĕ каччă Чĕкеçе пĕрремĕш хут чуптурĕ. Халь-хинче хĕр те унран пăрăнмарĕ. Анчах алманçă ывăлĕ Чĕкеç патне киле кĕме ĕлкĕреймерĕ: ашшĕ ăна, те-миçе лавпа тир тиеттерсе, Хусана кăларса ячĕ.
Чуна килĕшекен каччăпа пĕрлешме сăмах татнă хыççăн Чĕкес çунатланчĕ тейĕн. Пуртне çуса тасатрĕ, картишне тирпейлерĕ, анкартинче утă çулчĕ. Ун ал-линче ĕç вĕресе кăна тăчĕ. Хăй пĕрмаях Юман таврă-насса кĕтрĕ, çĕрĕ-çĕрĕпе сĕтел çине чавсаланса ларчĕ. Сайра вăрман çинче юр тăмасть, шухăшлă çынра сăн тăмасть. Чĕкеçĕн те пиçнĕ çырла сăнĕ иксĕлме пуç-ларĕ. Юман çул çинче вăрă-хурах тĕлне пулса инкек-синкек курасран та хăрать вăл. Тĕлĕнмелли çук: чуна ăшăтакан имлĕх Юманпа пĕрле çÿрет, пур савăнăçа та вăл кÿрет.
Хĕршĕн инкек кĕтмен çĕртен сиксе тухрĕ. Хаяррăн вĕрекен Улайкка çĕрле сасартăк йынăшса ячĕ те па-чах шăпланчĕ. Ырă мара сиссе, Чĕкеç пуртă тытрĕ, картишне тухрĕ. Пĕлмен çав хăюллă хĕр унта хăйне мĕн кĕтнине: ăна йывăç тукмакпа пуçран çапса мин-ретрĕç те, шăналăкпа чĕркесе, арман пĕви хĕррине йăтса кайрĕç. Пичĕсене хупланă икĕ тискер арçын мĕскĕн хĕр мăйĕнчен йывăр чул сыхрĕс. Çав хушăра хăйсем пĕрехмай кĕл турĕç:
— Ырă пулĕхçĕ, каçар. Çылăх тесе ан шутла, кирлĕ-рен çапла тума тивет, хуçа хушнипе хĕр пурнăçне та-татпăр, — мăкăртатрĕ пĕри.
— Эсĕ, Чĕкеç, ан кутăнлаш, арман пĕвине лайăх сыхла, татса кайма ан пар, — пăшăлтатрĕ тепри.
Çав эсреметсем хĕр утне сулласа шыва пăра-хасшăнччĕ, сасартăк тĕмсем хыçĕнчен темиçен сик-рĕç тухрĕç, хăлхасăр çын та илтмелле кăшкăрса ячĕс:
— Эй, мĕн тăватăр эсир!
Эсреметсем иккĕшĕ те самантрах куçран çухалчĕс. Вĕсене усалран та усал ĕçе вĕсне итерме чаракансем Юман тусĕсем — Ухатер маттурĕсем — пулчĕç. Хĕр мăйĕнчен çыхнă сулмаклă чула салтса шыва пăрахрĕ Ухатер. Ун кĕпи çухавине вĕçертрĕ, юн тап-пине тĕрĕслерĕ.
— Сывлать, чĕри тапать, — кĕçех пĕлтерчĕ юлта-шĕсене.
авăн хыççăн Ухатерпе унăн юлташĕсем Чĕкеç ки-лĕнчен темиçе каç тухмарĕç. Ӑна тăна кĕрсе вăй илме пупăшрĕç, усал-тĕсел шухăшлисенчен сыхларĕç. Кун иртрĕ те çĕр иртрĕ, куç пек кĕтнĕ кун та çитрĕ: Юман Хусантан таврăнчĕ. Хăй çул çуренĕ хушăра тăван ялĕнче мĕн пулса иртни ăна ăш-чикĕ вĕреме кĕмел-лех тарăхтарса ячĕ, чышкисем хăйсемех чăмăртан-чĕç. Юрать-ха, ăна Ухатер лăплантарчĕ.
— Пÿлĕх курать, вăл суккăр мар, мĕнле тавăрмал-лине пире калĕ. Эпир вара канлĕх кĕтместпĕр, çăмăллăх шырамастпăр, пусмăра хирĕс тăратпăр, — шантарчĕ вăл Юманпа Чĕкеçе.
— Эпир таркăнсем мар, эпир харсăрсем, — кулан-çи турĕç Ухатер тусĕсем.
Каччăпа хĕртен вĕсем, çывăх тăвансем пекех, алă парса, ыталашса уйрăлчĕç. «Кирлĕ пулсан, мана Ӗпхÿ çырминче шыра», — Юмана шăппăн пĕлтерчĕ тухса каяс умĕн Ухатер.
Халап малаллах, вĕçне тухмаллах. Ял тăрăх хыпар хыççăн хыпар сарăлать, чап каять те ят каять. Ырă сăмах лĕпĕшпе вĕçет, усал сăмах утпа çÿрет. Пĕр-ик кунран Алманчра çăвартан çăвара çапла пĕлтерчĕç: арман хуçи çухалнă, вилли те çук. Вăл ăçтине Ухатер маттурĕсем кăна пĕлме пултарасçĕ. Унтан инкесем тепĕр хыпар шĕкĕлчерĕç: Чĕкеç патне Юман киле кĕнĕ.
Алманчра чăнах та çĕнĕ çемье чăмăртаннă.
— Ай-хай, ырă пулĕхçĕ! Пире ырă пурнăç пар! — илтĕнет çуталса кайнă пÿртре Чĕкеç сасси ирсерен.
Мăшăрĕн сăнĕ пĕрмаях шурăмпуç пек çуталса тăтăр тесе, Юман ăна çине-çинех ăшă-ăшă сăмахсем калать.
— Хĕвелĕмçĕм, Чĕкеçĕм, пăшăрханма ан шутла, пирĕн телей тупăннă ĕнтĕ, — йăл кулать вăл, арăмĕн аллине чăмăртаса.
Анчах çĕн çынсен телейĕ вăраха пымасть. Сылтăм хăлха йăнласан, — ырă хыпар, сулахаййи йăнласан, усал хыпар илтет тет. Юманăн сулахай хăлхи йăнларĕ — инкек кĕтнине пĕлессе пулчĕ. Унăн çывăх юлташĕ Ухатер килсе çитрĕ те тăшмансем çамрăк мăшăрăн кил-çуртне вут тĕртсе çунтарма хатĕрленни çинчен пĕлтерчĕ. Ку ĕнтĕ Юманпа Чĕкеçшĕн чăннипех те пысăк хуйхă пулчĕ.
- Эпир ырă кураймастпăр пулĕ ĕнтĕ, усал çине
усал пулса пырать. Çăкăр кăмакара тăрăхла çурăлнă, çакă та усала систерет, — лаш хуйхăрать Чĕкеç.
Юман каллех Тевет мучи патне тухса утать. Ӑна ял-йышшăн чунне пама хатĕр çын тесе шутлать, çавăнпа пÿлĕхçĕ вырăннех хурать.
Чăнах та, ылтăн чĕреллĕ çав Тевет мучи, кăмăлĕпе те калама çук ырă. Хурлăх куракана, инкек тусекене яланах пулăшма тăрăшать, паха канаш парать, вăй кĕртекен сăмах калать. Мучи миçерине ялта пĕлекен çук. Пурте ăна сума сăваççĕ, хисеплĕн пуç тайса «мучи» теççĕ. Этем ĕмĕрлĕхе çуралман. Анчах вăл ытти çын-семшĕн пурăнсан, ячĕ ĕмĕрлĕхех асра юлма пулта-рать. Асра тытни хăех çав сынна тав туни пулать. ихăçан та васкамасть, хыпăнса ÿкмест Тевет мучи. Ахальтен мар ун çинчен ял хушшинче çакăн пек сăмах çÿрет: Тевет мучи ута васкамасăр кÿлет, çула тухсан та ĕренкесĕр хăваламасть. Тата çапла пуплени-не илтме пулать: пысăк ĕçсем пирки Тевет мучи ял çумĕнчи хăйĕнчен нумай ватă вăрманпа канашлать, çавăнпа сăмахĕсем ăслă.
— Ватăлтăм ĕнтĕ. Шăммăм-шаккăм чарăнми сурать. Мана халь тин нимĕн те кирлĕ мар. Тен, телей курма сирĕн урăх вырăна куçса каймалла! — сĕнчĕ вăл Юмана.
Мучи кăмăлĕ пусăрăнчăк, сăнĕ хуйхăллă. Кăкăрĕнчен сывлăш йывăррăн тухать:
— Эй-яй-яй... Ӗнер çанталăк чиперехчĕ, паян пĕлĕт кашти йăтăнса анас пек — пурпĕр тĕлĕнместпĕр. Ӗнер ялта пурăнма май килетчĕ, паян кунта юлма май çук — çапах та тĕлĕнмĕпĕр. Инкек курар мар, урăх çĕре куç курми каяр.
Юман вăрах капасса лармарĕ: вăрăм сак çинчен ури çине ерипен тăчĕ, мĕнле килнĕ, çапла шăппăн тух-са кайрĕ. Мучĕш мĕн калани Юман пуçĕнчен туха пĕлмерĕ.
— Чăнах та, пурăнма май çук кунта. Тухар та каяр ирĕк çĕрелле. Пирĕншĕн те телей пĕтмен пулĕ-ха, ăçта та пулин тупăпăрах, — теветкел шухăш сĕнчĕ Юман савнă мăшăрне.
Чĕкеç тусеймерĕ, йĕрсе ячĕ, пуçĕпе упăшки кăкăрĕ çумне тĕршĕнчĕ.
— Аттен хуран тулли ылтăн укçа, çупçе тулли кĕмĕл укçа. Хăшне илме хушатăн? — ыйтрĕ Юман мăшăрĕнчен.
— Мĕн кирлĕ мара калаçатăн эс? Эпир вăрă-хурах мар вĕт. Анчах пĕр ырă ут аçу-аннунтен тивĕçлех сана. Ӗç лаши суйласа ил — кирлĕ пулĕ. Эпĕ хамăрăн хăла утпа пырăп, — вăраххăн хуравларĕ Чĕкеç, Вăл ассăн сывласа илчĕ, унтан пуçне каллех Юман еннелле пăрчĕ:
— Ай-хай ырă пÿлĕхçĕ, пирĕн телей ăçта-ши! Юман вара ăна çирĕппĕн çапла хуравларĕ:
— Иккĕн пĕрле пулсассăн, çук телей те тупăнĕ. Тĕттĕм каç вĕсем лакăмпа шерпет, пештĕрпе пăри
хăпартăвĕ илчĕç, иккĕшĕ икĕ ут утланчĕç.
Çамрăк мăшăра Тевет мучи ялăн кăнтăр енчи ултă çунатлă çил арманĕ тĕлне çитиех ăсатрĕ. Унта пулĕхçе кĕл турĕ, çула тухакансене ырă сунчĕ:
— Эй, ырă пихампар, ик çамрăка телей пар! Яна-варсем, ырми юртăр, инçе çул та кĕске пултăр! Хуйхă-суйхă хыçа юлтăр! Пÿлĕхçĕ, çырлах, пире ан пăрах! Тăшмансене чарах, усал тума ан парах! Сана эпир нух-рат парнелетпĕр.
Çакă тăван ашшĕ пехилленĕ пекех туйăнчĕ Чĕкеçе. Юманăн чĕри йĕппе чикнĕ пек ыратса кайрĕ. Чĕкеç пĕтĕм кĕлеткипе чĕтренсе илчĕ, ял çинелле юлашкк хут пăхрĕ те шăппăн юрласа ячĕ:
Урхамах тикĕс юртать,
Ури йĕрри çеç юлать.
Хуть ăçта та пĕр хĕвел,
Тăван ялăм, шел, юлать.
Катари çула тухмаллине утсем те чухлаççĕ ахăр: тапăртатса тăраççĕ, чĕлхисем çеç çук калаçма. Ялтан уйрăлнă чухне çÿçентерÿллĕн кĕçенсе илчĕç.
Икĕ юланут кĕçех куçран çухалчĕ. Мучĕш вĕсем кайнă еннелле чылайччен пăхса тăчĕ, пуçне пăркаларĕ, çине-çинех ассăн сывларĕ:
— Эй-яй-яй... Эй-яй-яй...
Унăн кăмăлĕ хурланчăк, сăнĕ хуйхăллă, чунĕ ырат-маллипех ыратать.
Телей шыраса тискер уйпа кăнтăралла кайрĕç хас-тар чĕреллĕ самрăксем. Хăваллă-хăмăшлă, тулăх шывлă Кĕтне урлă каçрĕç иккĕмĕш каç. Кăнтăрла Юманпа Чĕкеç улах çĕрте утсене курăк çине тăлласа ярасçĕ, шăвараççĕ, каçпа малалла çул тытаççĕ. Виç-çĕмĕш каç Аслă Пăла хыçа тăрса юлать. Ир енне тепĕр çырма — Шăнкăртам — урлă каçаççĕ, хыр вăрмана кĕреççĕ.
— Миçе çухрăм килтĕмĕр-ши! Нивушлĕ пире шы-рама çакăнта çитиех тапаланĕç! — упăшкине куçĕн-чен чăр-р пăхать Чĕкеç.
— Вырăн килĕшет-и сана! Эппин, ÿпле тăвар, — сĕнет Юман.
Çĕнĕ çынсем хырлăхри пысăк мар ÿплере эрне ытла пурăнасçĕ. Юман ухăпа-сăнăпа сунара çурет, пушăт касса çăпата тăвать. Чĕкеç хурăн çырлипе хура çырла пуçтарать, чей курăкĕ — матрÿшке — татса типĕтет.
Пушăт касма иккĕшĕ пĕрле кайсан, таркăнсем ас-латиллĕ çумăр айне пулчĕç.
— Мăнаси авăтнă чухне юман айĕнче тăмаççĕ — унта усал пурăнать теççĕ. Атя пилеш патне кайса тăрар — ун айĕнче пулĕхçĕ пурăнать тет, — сĕнчĕ Чĕкеç.
Пулĕхçе шутсăр ĕненет вăл. Анчах турат тăрăннăран алли шыçсан пÿлĕхçĕ имлессе шанса тăмарĕ, юман мăкне типĕтсе ватрĕ те шыççа унпа çыхрĕ.
Çумăр хыççăн вăрманта упăшкипе арăмне нăй-нăй вăрăмтуна аптратса çитерет. Çавăнпа, унтан тухса, Шăнкăртам тепĕр енче çĕр пÿрт майлаççĕ, çавăнта пурăнма пуçлаççĕ. Шыракансем ан тупчăр тесе, ячĕ-сене урăхлатаççĕ: Юманран — Турай, Чĕкеçрен Севкке пулса тăрать. Шиксĕр хĕрарăм ячĕ кай вăрманта паян кунчченех сыхланса юлнă: кунти Севкке лапамне ват-тисем халĕ те пĕлеççĕ-ха.
Таркăнсем икĕ ывăл — Упапа Сарпаттăр — çурат-са устересçĕ. Çапла никĕсленет Юхма енчи Алманчă. Эппин, эпир, алманчăсем, Юманпа Чĕкеç (Турайпа Севкке), Упапа Сарпаттăр несĕлĕсем пулатпăр.
Мĕн илтнине йăлтах каларăм. Малалла мĕн пулни-не пĕлместĕп. Халап хапха тăрринче, хам хăла урха-мах çинче.
Икĕ юланут кĕçех куçран çухалчĕ. Мучĕш вĕсем кайнă еннелле чылайччен пăхса тăчĕ, пуçне пăркаларĕ, çине-çинех ассăн сывларĕ:
— Эй-яй-яй... Эй-яй-яй...
Унăн кăмăлĕ хурланчăк, сăнĕ хуйхăллă, чунĕ ырат-маллипех ыратать.
Телей шыраса тискер уйпа кăнтăралла кайрĕç хас-тар чĕреллĕ самрăксем. Хăваллă-хăмăшлă, тулăх шывлă Кĕтне урлă каçрĕç иккĕмĕш каç. Кăнтăрла Юманпа Чĕкеç улах çĕрте утсене курăк çине тăлласа ярасçĕ, шăвараççĕ, каçпа малалла çул тытаççĕ. Виç-çĕмĕш каç Аслă Пăла хыçа тăрса юлать. Ир енне тепĕр çырма — Шăнкăртам — урлă каçаççĕ, хыр вăрмана кĕреççĕ.
— Миçе çухрăм килтĕмĕр-ши! Нивушлĕ пире шы-рама çакăнта çитиех тапаланĕç! — упăшкине куçĕн-чен чăр-р пăхать Чĕкеç.
— Вырăн килĕшет-и сана! Эппин, ÿпле тăвар, — сĕнет Юман.
Çĕнĕ çынсем хырлăхри пысăк мар ÿплере эрне ытла пурăнасçĕ. Юман ухăпа-сăнăпа сунара çурет, пушăт касса çăпата тăвать. Чĕкеç хурăн çырлипе хура çырла пуçтарать, чей курăкĕ — матрÿшке — татса типĕтет.
Пушăт касма иккĕшĕ пĕрле кайсан, таркăнсем ас-латиллĕ çумăр айне пулчĕç.
— Мăнаси авăтнă чухне юман айĕнче тăмаççĕ — унта усал пурăнать теççĕ. Атя пилеш патне кайса тăрар — ун айĕнче пулĕхçĕ пурăнать тет, — сĕнчĕ Чĕкеç.
Пулĕхçе шутсăр ĕненет вăл. Анчах турат тăрăннăран алли шыçсан пÿлĕхçĕ имлессе шанса тăмарĕ, юман мăкне типĕтсе ватрĕ те шыççа унпа çыхрĕ.
Çумăр хыççăн вăрманта упăшкипе арăмне нăй-нăй вăрăмтуна аптратса çитерет. Çавăнпа, унтан тухса, Шăнкăртам тепĕр енче çĕр пÿрт майлаççĕ, çавăнта пурăнма пуçлаççĕ. Шыракансем ан тупчăр тесе, ячĕ-сене урăхлатаççĕ: Юманран — Турай, Чĕкеçрен Севкке пулса тăрать. Шиксĕр хĕрарăм ячĕ кай вăрманта паян кунчченех сыхланса юлнă: кунти Севкке лапамне ват-тисем халĕ те пĕлеççĕ-ха.
Таркăнсем икĕ ывăл — Упапа Сарпаттăр — çурат-са устересçĕ. Çапла никĕсленет Юхма енчи Алманчă. Эппин, эпир, алманчăсем, Юманпа Чĕкеç (Турайпа Севкке), Упапа Сарпаттăр несĕлĕсем пулатпăр.
Мĕн илтнине йăлтах каларăм. Малалла мĕн пулни-не пĕлместĕп. Халап хапха тăрринче, хам хăла урха-мах çинче.
