Алăк сасси илтĕнсен Паня çаврăнса пăхрĕ. Вăл хăй паллакан хĕрарăм пĕр çĕклем çĕтĕк атă-пушмак çĕклесе кĕнине курсан хĕпĕртесе ÿкрĕ те, унăн кăкринчен тĕлĕннĕ çын сасси хĕсĕнсе тухрĕ:
— Ы-ы!..
Хĕрарăм шартах сикрĕ. Паня та çакна асăрхаса шăпăртах пулчĕ. Хăйĕн сасси çынна çÿçентернине вăл ĕнтĕ тахçанах пĕлет. Çав сасă карланкăри сасă чĕлĕхĕсенчен мар, кăкăртан шалтан тухакаыскер, аманнă тискер кайăк сассине аса илтерет, çавăнпа Паня çын умĕнче май килнĕ таран шăпăрт тăма тăрăшать.
Хĕрарăм пĕр мăшăр кивĕ атă, тепĕр мăшăр пÿлĕмре тăхăнмалли тапочки тата икĕ мăшăр çăматă йăтса кйлнĕмĕн. Вăл вĕсене Паня умĕнчи касăлса-чĕлпĕкленсе пĕтнĕ ĕç сакки çине хучĕ те хăй те çавăнтах — сăран татăкĕсем, пăта-сăмала хурса тултарнă çĕрех — ларчĕ. Вăл ларнă чух Паня урайне хăяккăн хурса çиеле пир çапнă пуканĕ çинчен кăшт çĕкленчĕ, атă калăпĕсене аяккарах илсе хурса вырăн пушатрĕ.
Хĕрарăм атăçă хăйне хирĕç пăхасса кĕтсе илчĕ те аллисемпе хăлаçланса ăнлантарма тытăнчĕ. Питне хĕрле çавăрса тутăр çыхнă пек туса кăтартрĕ, кăкăрне каçăртса илчĕ, унтан аллине кăкри çине хурса Паня çине тилмĕрсе пăхрĕ, çĕтĕк атă-пушмак енне пуçне сулчĕ. Паня куна çапла ăнланчĕ.
Çак кулселче херарамăн хĕре, таваттăмĕш çул хулара стройкăра ĕçлскенскср, Галя, отпуска таврăнать иккен Вăл таврăннă тĕле амăшĕ ун валли атă-пушмак юсаттарса хурасшан.
Куна пелсен Паня камăлĕпе пăлхалса кайрĕ.
— Ы-ы!.. — ытла хĕпĕртенипе хĕсĕнсе тухрĕ ун кăкринчен.
Атăçă ачалла вăтанса ÿкрĕ, тарласа кайрĕ.
Хĕрарăм атаçă çине «Элĕ питех хыпаланмастăп-ха, пуçăннă ĕçне пĕтерех» теле пек лăпкăн пăхать. Çавăнпа Паня та—хай ĕçĕн ăсти йăлипе — ĕçне тÿрех пăрахасшăн мар, вăл саккăрла пĕтернĕ çип вĕçне сÿтет те кашнине уйрăмшарăн уйăрать, сутсе сÿслентерет, сÿсне чĕпĕте-чĕпĕте кăларать, вара чĕркуççи çине хурса ывăç тупанĕпе пусса сăтăрать. Çапла сăтăрнă май ик çип вĕçĕ кашни хăйне уйрăммăн пĕтĕрнет, унтан, иккĕшне пĕрлештерсе тытсан, курăнман машина ĕçленĕ пек, куçа хупса иличчен явăнса ларать.
Атăçă, хăйĕн ăстаçă çаврăнăçулăхне кăтартас тенĕ пек, юриех васкамасть.
Шит тăршшĕ шăрта çемçе вĕçĕнчен чĕпĕтсе пĕр пÿрне тăршшĕ çурмалла чĕлет, аптăрипе асăрханса çип вĕçне шăтарать...
Çип вĕçне сысна шĕрчĕ лайăх лартни хăех атăçă ăсталăхне кăтартать мар-и. Хăшĕсем çип вĕçне шăрт лартма ÿркенсе, йеппе çĕлеççĕ е тата çип вĕçĕ те тума ÿркенекенсем çекĕллĕ атпăрипе айланаççĕ. Йĕппе çĕлесен çĕвĕ хитре пулмасть, ĕçĕ те чăлхантарать. Çекĕлпе çĕленĕ чух сăранĕ татăлать, çиппи çемçелет.
Паня, пĕр вăхăт хăй патĕнче çын пурри çинчен те манса кайнă иек пулнăскер, хĕрарăм çине куçне çĕклесе хăй умне хунă атă-пушмака пĕрерĕн-пĕрерĕн тытса пăхать,
Хром аттăн тĕпĕ хăйпăнса кайнă, стельки шăрăхпа аптранă йытă челхи пек тухса тăрать. Кунчинче те хыçалти çĕвĕ хушшине хупă рант сÿтĕлнĕ, шалти аçлăкĕ сийĕннĕ, унран, нÿрĕскерĕнчен, чĕр тир шарши кĕрет. Çăматтин тĕпне тата такам ячĕшĕн çсç виçĕ йĕр чуптарнă. Ÿркеннĕ ĕнтĕ... Йĕрне ытларах чуптарнă пулсан вăл халĕ те чăтмалласкер пулнă-мĕн. Паня хăй нихçан та сакăр йср чуптармасăр çăмат тĕп çĕлемен. Куна кÿршĕ ялти Йăван атăçă тĕпленĕ ĕнтĕ, вăл çапла ĕçе çиелтен çеç тăвакан... Кур, хыçне тата çăмĕ те сĕвĕнсе пĕтмен сăран, чĕн пекскер, çĕлесе панă: вăл типсе каçăрăлса çиппиие татла, тĕл-тĕл хăмпăлчăллă. Çĕвви те пĕр çерте пушă, тепĕр çĕрте сăранне касса кĕнĕ; кукăр-макăр, урлă-пирлĕ...
Юратмасть çав Йăван хăйĕн ĕçне: алăран кайтар та-укçа пултăр ăна. «Паян кай та ыран кил! Паян кай та ыран кил!»—тесе пăта çапать тет вăл атă тĕпне.
Юратмасăр тунă ĕçрен ăçтан япала пултăр ĕнтĕ. Асăрханса çĕлесен ма тикĕс пулмĕ вăл çĕвĕ... Атпăрине тăрри вĕççĕн çеç тире-тире ил, çиелти çипне пĕр еннерех, шалтине тепĕр еннерех сулăнтарса пыр... «Кур, шăрçа пек-çке»,— ирĕксĕрех хăйĕн пĕр виçеллĕн выртса пыракан атă хыç çĕвви çине ытараймасăр пăхса илчĕ Паня.
Хĕрарăм аллисемпе каллех ăнлантарать; ку çĕтĕк çăматти — теприн тĕпне хума тет ĕнтĕ вăл. Паня ăнланнине кăтартса пуçĕпе сулать. Хăй те аллипе кăтартать: Галя отпуска таврăниччен сапласа пĕтерсе парăп тет. Хĕрарăм кĕсйинчен хаçатпа чĕркенĕ япала кăларса Паняна тыттарать. Паня аллине хаçат витĕр ăшă çапсанах ку çимелли иккенне пĕлет, васкамасăр хаçат тĕркине салатать. Унта хăйĕн юратнă çимĕçне — ăшне кас суханĕ ярса, тулне ыраш çăнăхĕнчен çупса çатма çинче пĕçерпĕ ал лаппи пысăкăш кукăле курать.
Хĕрарăм кайсан Паня сăмалаллă çип туртса касăлнă аллисемпе кукăле тытса, йĕпе кантăк çинелле пăхса техĕмлĕн çиет.
Тулта вăрăма кайнă йĕпхÿ пĕрĕхтерсе тăрать. Йĕпеннĕ йăмра çулçисем тумлам татăлса аинипе çеç хускалса илеççĕ.
Пиçнĕ сухан çулçинчен çăвара курăк тути лекет те, Паняна ача чухнехи çакăн пек ăшă çумăрлă кун, утă çулнă вăхăт аса килет.
...Ашшĕ таçтан çĕрле таврăннă та колхоз утне килех, пахчари пĕр лаптăк çерем çине, тилхепепе вĕренленĕ. Пÿртре ăшă, хăтлă. Ашшĕ çывăратьха. Вăл хуларан çавра мăн кулачă, йăрăмлă пилĕклĕ канфет тата ыхра шăрши кĕрекен кăлпасси илсе килнĕ. Амăшĕ вут хутса кăларнă, кукăль пĕçернĕ... Вăл ачисене пĕрер татăк кăлпассипе кулачă тыттарса хăшне кÿрше, Паняна — ут пăхма ăсатнă.
Пахчара ут пăхма питĕ ырă... Çанталăк ăшă. Чунра хавас. Нÿрелнĕ хăмăтйĕвентен пахчипех чĕр сăранпа ут тарĕ шăрши сарăлнă. Паня ута урапа çумне çавăтса пырса тăратать те хăй ĕмĕрĕнче пĕрремĕш хут ут çине утланать... Учĕ те пĕчĕк. Паня хăй çине утланнине сисмен пекех йĕпе курăка антăхса çиет. Тен, вăл, çумăр айĕнче çÿрекенскер, Паня хăй келеткипе ун çурăмне ăшăтнăран, çумăртан хÿтĕленĕрен савăннă пулĕ...
Пĕтĕм халăх çумăрта килте ларать: канать, çывăрать.
Çак ут çеç, ĕçченскер, çакăн пек çанталăкра та хăйĕн пурнăç йĕркине пăсман. Уншăн çанталăк шавкăнĕ те ним мар. Вăл çеç çавçавах йăваш, йĕркеллĕ юлнă. Вăл çынсем валли çанталăк юсансанах ĕçе кÿлĕнме хатĕрленсе вăй пухать. Унăн çеç çисе тăранма та, выртса канма та вăхăт çук...
Çапла шухăшлать Паня ут çинчен. Ашшĕне вара урăх курнине астумасть вăл... Анчах малтанхи уçăмлă аса илÿ, лашапа çыхăннăскер, лашана курсанах ашшĕ сăнĕ куç умне тухать; çав ĕçчен лашана аса илнĕ маях хăй кăçал колхоэа çирĕм мăшăр ытла хăмăт-йĕнерчĕк çĕлесе пани те аса таврăнать.
Хăмăт клещисем, кĕççе, сăран, çÿлти чÿлĕклĕх сÿс тата пĕвен ăшне хума пĕр 15—20 пуш кĕлте килсе пачĕç ăна. Фабрика туса кăларнă пек тăпăл-тăпăл та селĕм хăмăт-йĕнерчĕк çĕлесе пачĕ Паня. Чи кăткăсси — кĕлте улăмĕнчен çавăрса пĕвен ĕлкине тăвасси те типтерлĕн авса çине сăран пусасси кăначчĕ темелле.
Акă халĕ ĕнтĕ унăн Галя валли атă-пушмак тĕплемелле. Ялта Паня тĕплесе-юсаса панă атă-пушмак тăхăнса курман çын çук та. Анчах Галя валли вăл ку таранччен йĕп те тирсе туртманччĕ. Кирлĕ пулман ĕнтĕ ăна. Мĕн тума килте алăпа муталанă япала тăхăнмалла-ха унăн? Ана хула урамĕпе утма юрăхли, капрон чăлхапа тăхăнмалли, çÿллĕ кĕлелли, ташă площадкине çÿремелли кирлĕ... Виçĕм çул кĕркунне-хĕлле тăхăнмалли пушмакпа килнĕччĕ хĕр. Мĕн сăранĕнченччĕ-ши çав пушмак? Тĕве тир сăранĕччĕ-ши — ăшăскер?
Панян сысна тир сăранĕ те ĕне-пăру сăранĕ çеç. Сысна тир сăранĕнчен атă е пушмак пуçĕ çĕлеймĕн: вăл ала пекех шăтăклă. Пĕрре йĕпе çине пуссанах витĕр шыв кĕрет. Тип çанталăкра ĕç патне тухмалли атă кунчи тума кăна. Пăру тирĕнчен хăть сантали çĕлеме пулать. Анчах вăл та йĕпенсенех чуста пек исленсе лĕпĕр каять; шăрăх чух утă пуçтарма та пÿлĕмре çÿреме çеç. Урăх ăçта тухса çÿретĕн унпа?
Çапах та Гальăна лайăхах туса парасчĕ. Тĕпне, тен, кожимит ямалла? Анчах ăна йывăç шпилькăпа çапас пулать, тимĕр пăта ăна начар тытать; çиппе çĕлеме çук — путса кĕмест.
Паня çапла шухăшлакаласа кожимитне тытса пăхрĕ. Ку ытла хулăн та хитре мар пек курăнчĕ. Вара вăл пĕр мăшăр тапочки валли тесех сыхласа усранă вăкăр тир сăран татăкне туртса кăларчĕ. Унтан хĕрарăм килсе панă атă кунчи ăшĕнчен çинçе арланă сÿс çиппи çăмхи илчĕ те
кантăк сули çумнс çапнă пăтаран çаклатса икĕ хăлаç тăршшĕ сÿтсе кайрĕ, çăмхине аллинче кустарса пычĕ. Тикĕс мар çип пăтаран çакланса чарăна-чарăна тăчĕ, атăçă вара пăта патне каялла таврăнса çипне чĕпĕтсе тикеслерĕ; сакăр мăшăр хутласан пĕтĕрме тытăнчĕ. Ывăç тупанпе сăтăрмассерен çип пĕтĕрĕнсе кĕскелсе пырать, пружинă пек туртăнса тапать, ик-виç çĕртен хуçланса туратланать. Атăçă пĕтĕрнĕ çипе тип сăран татăкĕпе сăтăрать, сăран айĕнчен çип тикĕсленсе темиçе çул тыткаланă йывăç япала пек якалса-саралса тухать. «Чĕр сăмала юлчĕ-ши ман?»— шухăшлать Паня çипне якатнă май. Сак çинчен сăмала катăкĕ илет те çип çине сăтăрса пăхать. Сăмали çип çине перĕнсенех кăмрăк пек кăпăрр ванса каять, çунăк шăрши тапса тухать. Паня чĕрĕ сăмала шыраса чылайччен хатĕр-хĕтĕр ещĕкĕнче аллине пăтратать, аранах пĕр мăйăр пысăкăш чăмăркка чĕр сăмала тупăнать. Йывăррăн шăвать чĕр сăмала çип тăрăх, çип ăна тÿрех урлă касса кăларать, ирĕлсе çип çине ларнă сăмала алла пĕçертет.
«Чĕр сăмала тупас пулать,— шухăшлать Паня.— Хулана каймалла пулĕ. Магазинсенче— темле... Çулсене асфальт сарнă çĕрте чĕр сăмала купи-купипех выртать теççĕ... Йăван ав пĕркун кайсан çĕлĕк пысăкăш катăк тупса килнĕ тет... Ахалех йăваланса выртать-мĕн... Мана парас çук пуль вăл... Хамăнах пĕрре, колхоз машини пахча çимĕç леçме кайнă чух, пĕрле ларса кайса килмелле-ши...»
Паня сăмалапа туртнă тăкăскă çипе тирсе туртнă чух лайăх шутăр тесе çиелтен пыл карас ăвăсĕпе сĕрсе якатрĕ те Галя амăшĕ килсе панă атă-пушмакпа аппаланма тытăнчĕ. Аттине сÿтсе шÿтерме лахханти шыва пăрахрĕ. Хаçат татăкĕнчен сантали пичĕ ĕлки турĕ те çав ĕлкепе виçсе икĕ сăран татăкĕ касса кăларчĕ. Тĕпне вăкăр тир саранĕнчен касрĕ, вара ăна, хулăнскерне, калăп тĕпне тунтерле çапса лартрĕ, пит сăранне лаптăк çăварлă хыпкăчпа çав тери асăрханса туртса каллех калăп çине тÿнтерле май тăхăнтарчĕ. Туртнă чух шÿтернĕ сăранĕнчен хыпкăч тăрăх шăпăртатса шыв юхрĕ.
Сантали çĕленĕ чух —ăна тÿнтер май çĕлесе пиччĕн май тавăрмалла та — тĕпне атпăрипе витĕр тухмалла мар тиресси кансĕр. Чăн та, тул енчен те хĕррипе çĕлеме пулать-ха. Кун пек сантали хитре урара килĕшмест, тĕве ури пек лапчашка вăл. Гальăна епле-ха çавăн пек илемсĕр япала çĕлесе парăн?.. Тăхăнмасть те вăл ăна.
Мĕн чухлĕ ура курман-ши Паня хăй атă-пушмак ĕçне пикеннĕренпе — вунă çултан пуçласа çирĕм пилĕк çула çитиччен? Курнă кăна-и? Урлă та пирлĕ шитлесе, калăппа виçсе, хыпаласа пăхнă, вĕсене юрăхлă пушмак çĕленĕ. Гальăнни пек чипер ура курман вара вăл. Хĕр, çулла шурă чăлха çинчен çутă хĕрлĕ сантали тăхăнатчĕ те ярăнса утă çулатчĕ. Карăнса пăхакан икĕ акăш мăйне аса илтеретчĕ çав мăшăр ура...
Паня ик вĕçлĕ çипĕн вĕçĕсене çăвара хыпса атпăрипе сантали тĕпне типтерлĕн шăтарать, сысна шăрчĕсене хире-хирĕç тирсе илсе пĕр çип вĕçне пĕр алли çине, тепĕр вĕçне тепĕр алли çине явалать, сăранĕ татăласран асăрханса ик еннелле харăс туртать.
Хăнăхнă алăра ĕç вылять кăна. Атпăрипе тирнĕ чух атăçăн тути сунаслас умĕнхи пек уçăлать, хускалкалать. Çипне туртса хытарнă чух сăранĕ мар, унăн ÿчĕ çапла касăлать тейĕн — пичĕ пĕркеленет, шăлĕ шатăртатса илет, çĕвĕ майлашса выртсан çав сăн-питех çуталса каять.
Паня кăнтăрлаччен сантали тĕпне çĕлесе те пĕтерчĕ. Вара калăп хыçне çапнă пăтине кăларчĕ те кĕлине тавăрчĕ, калăп пуçĕнчен тĕртсе туртсан нÿрĕ сантали шăнкăлт çеç таврăнса ларчĕ, халĕ вăл, сулахай ура калăпĕпе çĕленĕскер, сылтăм ура валли пулса тăчĕ.
Паня сылтăм ура калăп тĕпне сăран стелька çапса ун çине тавăрнă санталие тăхăнтарса лартрĕ. Сантали тĕпĕ, чăн та, лайăх çыпăçнă: нихăш тĕлте те çиппе çĕленĕ пĕр паллă та çук.
Паня сантали тĕпне нăколюшкăпа шăтарса хĕрринчен пĕр рет шпилька çапса тухрĕ.
«Ман пек йывăç шпилькăпа тĕп çапакан халĕ пĕр атăçă та çук пулĕ,— шухăшларĕ вăл.— Хулара йăлтах тимĕр пăтапа çапаççĕ. Çакăн пек аркансах кайнă пушмак таврашне вĕсем юсама та илмеççĕ... Кÿршĕ ялти Йăван та ав калăп çине туртмаллах арканнă атă-пушмака йышăнмасть, кăшт хăйпăнса кайнисене çеç çапса парать. Арканса кайнă япалапа пыракансене пурне те ман пата ăсатать... Йăлтах çĕнĕ тавартан атă-пушмак çĕлес пулсан ырлăх кăна-ха вăл. Анчах халь, магазинта çĕнни те йÿнни тăп-тулли чух, атăçă патне киввисене çеç йăтса килеççĕ... Галя та алăпа тунă атă-пушмака çĕр улми-мĕн кăларнă чух тăхăнкалĕ-и...»
Шухăшĕ çапларах чупнă май Панян, те çанталакĕ çумăрлă пулнипе, шăм-шакĕ йывăрланса килет те, ăна ыйхă пусать, вара Паня тÿшек çине тăсăлса выртать.
Ирхине вăрансан «шÿтерме пăрахнă сăран ытлашши исленсе каймарĕ-ши» текен шухăш ура çине тăратать ăна.
Хăй çапла миçе куп килтен тухмасăр ĕçлеиине те шутламан вăл, алла тытнă ĕçе пĕтернĕ хыççăн тин унта-кунта тухкаласа кĕнĕ.
Паня карăнкаласа илсе ыйхăран уçăлать те лаххан патне пырать. Лаххан тĕпĕнче çеç пулнă шыва типĕ атă-пушмак йăлтах ĕçсе яыă.
Паня атти-сăранне лаххантан кăларса ваклама пикенет. Атă хыçĕ, атă тĕпĕ, атă пичĕ касать. Исленсех кайнă сăранĕсем тăсăлаççĕ, чĕр какай пек лăчăрт та лăчăрт касăлаççĕ.
Паня кун хыççăн икĕ татăк хурăн хуппи суйласа касать. Вĕсене ăвăспа сăтăрса якатать те пĕр-пĕрин çине| хурса сăтăрса пăхать, икĕ хурăн хуппи сăтăрăнса нăтăр-нăтăр! текен сасă кăларать. Паня вĕсене тепĕр хут ăвăспа сĕрет те каллех сăтăрса пăхать, хальхинче çерçи чĕвĕлтетнĕ пек сасă илтĕнет.
Каçпа Паняна кÿршĕ хĕрарăмĕ тахçан хăй юсаттарнă атă-пушмакшăн пер теикĕ укçа та литр çурă кĕрекен бидонпа сăра килсе пачĕ. Паня пĕр курка сăра ĕçсенех шăм-шакĕ çăмăлланса, чунĕ сăлтавсăрах хавасланса кайнă пек туйрĕ, вара туса пĕтернĕ санталипе тĕпленĕ çăматти çинчен аран-аран ытарса куçне илчĕ те хăйĕн улăм тÿшекĕ çине тăсăлса выртрĕ. Телейлĕн çывăрса кайрĕ.
Ун куçĕ умне хăйсен пахчи хыçĕнчи улăх тухса тăчĕ.
Пахча хыçĕнче юхан шыв. Леш енче каюллă улăх. Тыллапуççисем çеç, çулăнмасăр юлнăскерсем, шурăхнă курăкпа вăшăлтатса лараççĕ. Кунта Панян çав тери кирлĕ япала манса юлнă пек туйăнать...
Акă Паня мĕн пур сасăпа улăха, вăрмана янратса юрласа ярать. Пĕтĕм тÿпе — тем пысăкăш чан тейĕпер... Мĕн пур тавралăх çав чан айĕнче тейĕпĕр... Чанне çÿлтен çапсан чан айĕнче нумайччен янраса тăракан сасă пулать... Çар, сасă пек илтĕнсе тăрать таврара Паня сасси...
Ах, ытла хитре юрлатăн-çке эсĕ, Паня,—тет ăна хĕр. Ку Галя иккен. Вăл отпуска таврăннă та-мĕн. Акă хал улăх тăрăх Паняна хирĕç килет.
— Таврăнатăн-им-ха эс?—тĕмсĕлсе ыйтать Паня.—Эпĕ пушмакна та юсаса пĕтерейменччĕ...
— Çук-ха,—тет Галя.—Хăвах пелетĕн-çке, яла эпĕ çулсерен çĕр улми кăларас умĕн таврăнатăп.
— Мĕн тери кĕтрĕм эп сана,— тет Паня.— Кĕтсе илейместĕпех пуль тесеттĕм. Шутла-ха, каллех çулталăк иртрĕ... Çав тери йывăр çав — çулталăкран çулталăка пĕр кĕтнипе çеç пурăнма...
— Пан-ня!—тет хĕр.—Эсĕ халь илтетĕн те-им-ха?
— Илтетĕп, Галя,— тет Паня.— Анчах сан сассуна çеç илтетеп, ыттисене çав-çавах илтместĕп çав.
— Ай, Паня... Уçă-çке сан сассу питĕ. Эпĕ сан сассуна илтес тесех çулсерен киле таврăнатăп.
— Эсĕ калатăн пулсан чăнах пуль çав ку... Эй, Галя... Эс килсенех эпĕ сирĕн пата пыратăп... Пыратăп! Пы-р... Пы-ы... Ы-ы...
Паня хăй тискеррĕн ы-ы-ы! тесе кăшкăрнине туйса вăранса кайрĕ те пĕр хушă куçне чарса пăрахса çутăлса килекен тул çутинче маччаналла пăхса выртрĕ. Вăй-хал лăштăр кайрĕ. Кăмăла салху пусрĕ. Чуна ăнланмалла мар шик çавăрса илчĕ.
Паня тăрса ларчĕ те телейлĕ тĕлĕкпе чăнлăх хушшин-чи хирĕçĕве асĕнчен сирме хăтланчĕ. Чунĕ ыратнăçем ыратма тапратрĕ. Кусене йăлтах манас шутпа атăçă вара аллине ĕç тытрĕ. Вăл такам хистесе тăнă чухнехи пекех хыпаланса атă тĕпне çапса пĕтерчĕ, атă ăшне лаппа чиксе, тĕпĕнчен мăлатукпа çапса шпилька вĕçĕсене лапчăтрĕ, атă тĕп хĕррине касса тикĕслерĕ, ăна якатма вар пĕтнине аса илчĕ те васкасах вучах чĕртрĕ.
Малтан вăл пĕчĕк чашăк пек савăтпа çуне вĕретме лартрĕ. Çăвĕ ларчĕ-ларчĕ — вĕриленни-мĕнĕ ирĕлнисĕр пуçне паллă пулмарĕ. Атăçă вара çăвĕ пиçнипе пиçменнине пĕлме ун ăшне хур тĕкĕ чиксе пăхрĕ: çăтăр-р-р! тесе ирĕлсе кайрĕ хур шăмми вĕçĕнчи тĕк. Паня вара çу ăшне чĕр сăмала татăкĕ, пĕр-ик мăйăр пек татăк ăвăс, хура сăрă тултарчĕ тата кăштах резина тураса ячĕ. Кĕçех атă-пушмак тĕп хĕррине сĕрмелли вар техĕмлĕ апат пек çатăртатса, кăвăрчă пек тутлă шăршă кăларса вĕреме тытăнчĕ.
Атă тĕп хĕррине якатсан Паня хăй ĕçне ытараймасăр атти çине пĕрре сылтăм енчен, тепре сулахай енчен, унтан аяккарах кайса тăрса пăхрĕ.
Куçа та илес килмест лайăх пулнă япаларан! Тăвасчĕ те ĕçе — ун çине çапла йăлăхиччен пăхса-киленсе çеç ларасчĕ... Çав ачашласа тунă япалапа çын пылчăк çине пусассине аса илсен чĕре хĕсĕнсе килет. Ана хуçи илсе кайсан пÿрт пушанса юлнă пек, чунран тем татăлса ÿкнĕ пек...
Ĕнтĕ халь, çĕтĕлсе-арканса пĕтнĕ ăпăр-тапăртан çакăн пек ытарайми япала туса хунă хыççăн, хамăнах йăтса кайса леçмелле-и ăна?..
Унăн чунĕ халĕ те-ха тĕлĕкре хускалнă кăмăлĕ-туйă-мĕнчен хăтăлаймарĕ. Чĕре çемçен пăчăртана-пăчăртана илчĕ. Паня вара фуфайкине тăхăнчĕ те килтен тухрĕ.
Вăрăма кайнă йĕпхÿ халĕ те пĕрĕхсе тăрать. Çапах та ăшă, тÿлек. Çул хура, пылчăклă.
Паня виçĕ çухрăм таранах тăсăлакан урам тăрăх пасар еннелле утрĕ. Ял вĕçне тухсан пушар каланчи патĕнчен пăрăнса пасар лавккисем умĕн иртрĕ. Пасарĕнче çынсем çукпа пĕрех. Пĕр хĕр ача хура çырла, тепĕр хĕрарăм килте пĕçернĕ кукăль-пÿремеч сутать, куркапа виçсе сăра сутакан пур.
Паня пасар урамне пăхса çаврăнчĕ те пĕчĕк лавккана кĕчĕ. Кĕсйинчен вак укçа кăларса шутламасăрах сентре çине хучĕ, аллипе ăна-кăна тукаласа кăтартрĕ. Сутаканни, çамрăк хĕрарăм, шурă халат тăхăннăскер, сентре çине ĕçсĕр аптранă та шăрăхпа ĕнтĕркеыĕ пекреххĕн таянса вак укçана шĕвĕр пÿрнипе сиркелерĕ, пиччĕн енне çавăрчĕ, темиçе пус шутласа илчĕ те пăхăр укçисене каялла Паня умне шутарчĕ, вара сентре çинчен ÿркенчĕклĕн тăрса Паняна пĕр пачка махорка, икĕ курупка шăрпăк тата икçĕр грамм печени виçсе пачĕ.
Паня лавккаран тухса ут хатĕрĕсем сутнă çĕртен иртрĕ, сăмала, сысна шăрчĕ, атă пăти тупаймăп-и тесе пăхкаларĕ.
Ун чĕринче кăнтăр варринче кăшт çывăрса илнĕ хыççăн пулакан тĕлĕклĕ-мĕнлĕ, кăшт юмахлă туйăм хускалчĕ.
Атăçă пасартан тухса ял çумĕпе сăрт çийĕн утать. Сулахай енче, лапамалла анакан ял, сылтăм енче уй, ферма. Ферма умĕнче курăклă çерем. Ку тĕлтен ялалла йăмраллă униче пăрăнать. Йăмрисем — йăвă, лапсака, ватă. Вĕсем урама хупласах хунă, тăрри витĕр тÿпе те курăнмасть, аялта нÿрем, тĕттĕм. Кунта пÿртри пек хăтлă, хăйне евĕр чуыа ырă, ăшă туйăнса тăрать. Тахçан вăл тăван килех пулнă та — ăс-пуçшăн манăçнă, чун туйăмĕшĕн çеç манăçайман пек.
Йĕпхÿллĕ çумăр чарăнасшăн: куçа курăнман йăсĕ çеç куç хупанкине уçă çил пекреххĕн нÿрĕ сулхăнпа çапăнать, пит тавраш ăна та сисмест.
Паня уничепе анаталла анать те, çерем çине пăхса утнă май ун асне вĕренленĕ ут, пилĕк çÿллĕш ухлĕмлĕ, ут-кăшкарлă улăх, сăртламри шăркана ларнă сĕлĕпе ыраш уйĕ, ачалăх кунесем килсе тухаççĕ. Иртнĕ пурнăçран ăна темшĕн курăк шăршисем ытларах аса килеççĕ. Çав кашни шăршă хыçĕнчех вара пĕр-пĕр аса илÿ тăрать. Ытларах ачалăхри тутлă аса илÿсем... Çук, пĕрре те кичем мар çав улăх тăрăхах çĕрмĕш хут, икçĕрмĕш хут утса тухма. Килмессерен çĕнĕ шăршă туятăн, кунсерен улшăнса пырать çав пĕр шăршах... Çав шăршăсем сан пурнăçунта
пулса иртнĕ улшăнăва, сан чĕрÿнти туйăма хисепе хурса çуралнă тейĕн. Кайран вара çав шăршă хăех сан пурнăçунти улшăнăва, çавăн чухнехи туйăма аса кÿрет.
Паня утакан хăрах енлĕ урамăн çурт чÿречисем сирень, чăх çырли, патша чечекĕ хыçĕнче курăнмаççĕ те. Йĕпенсе хуралнă çурт стенисем тĕттĕм мĕлке ăшĕнчи пек курăнаççĕ.
Чун темшĕн пăлханать çак урампа утнă чух...
Çакăнта таçта кĕркеленĕ кил пур. Мĕнех тумалла-ши унта кĕрсе? Ах... Çак вăхăтра вăл таврăнмалла-çке...
Сăрлă виç чÿречеллĕ çурт патнелле çывхарнăçемĕн Паня кунта ман ним тума та кĕмелле мар-ха тесе юриех сăрт çинелле пăхса утать, урисем çапах итлесшĕн пулмасăр ериперех илĕнсе пусăнаççĕ.
Çуртăн çумăрпа хуралнă вырăсла хапхи тăрринче те тем çывăххи пур. Вĕсен лаçĕнче вут хутман чухне те тутлă апат-çимĕç пĕçернĕ пек туйăнса тăрать. Кунта анне пур пек.
Ун амăшĕ хăш-пĕр. чух кĕтмен япаларах та пур пек туйăнать: çумăр çунă чух — пĕр-пĕр хÿтлĕх айĕнче, хырăм выçсан — ялĕпех тутлă апат шăрши саракан мăрьеллĕ кăмака умĕнче... Вăрманта е улăхра чухне — сасартăк пĕр-пĕр халиччен асăрхаман вырăнта — е пĕчĕк вар хушшинче, е шыв кукринче — вăл пур пек туйăнса каять. Чуна кĕтмен çĕртен темле ыраттаракан савăнăç хĕсĕнсе кĕрет те, Паня аннене аса илтерекенĕ сак вырăн пуль тесе утма чарăнать. Куçне кăшт хупса амăш ачашлăхне парăнать, вăрахчен ларать çавăнта... Анчах никам та килмест... Аçтан килтĕр ĕнтĕ вăл — темиçе çул каяллах вилсе Паняна киле пĕччен тăратса хăварнăскер? Çав вырăнĕ çеç— амăшĕ тахçан çĕр çинче пурăннине аса илтернипе — самантлăх хитреленсе кайнă-мĕн...
Паня урамалла тухакан крыльца картлашки çинче урине хырчĕ те йĕпе картлашка тăрăх хăпарчĕ, алăк кантрине туртрĕ; шашулкка шалтлатсан шалалла тайлăк алăк хăй йывăрăшĕпех уçăлса кайрĕ.
Паня кантăксăр уçă веранлăна кĕрсе тăчĕ.
Çенĕк алăкĕ уçă. Крыльца алăкĕнчен çенĕк алăкĕ патне çитекен карлăк çине тимĕр чашăк, урайне çав тĕле шур ăшлă симĕс миска тата витре лартнă та вĕсен умĕнче — хăрах аллине çĕр улми, тепĕр аллине çĕçĕ тытнă Галя тăра паратъ!..
Паня хытсах кайрĕ.
Таврăннă та-çке!..
Паня кĕрсен хĕр çаврăнса пăхрĕ, çĕр улмиие те шуратма чарăнчĕ... Куçĕ ун чарăлчĕ, ăшăнчĕ, тути хускалче, кĕлетки хумханса илчĕ.
Хĕр çĕр улмипе çĕççине хучĕ те аллине пăтара çакăнса тăракан саппунпа шăлса Паня енне тăсрĕ. Паня чĕр çер улмипе сивĕннĕ шывра нумай тытса пĕркеленнĕ алла, çĕмĕрлесрен сыхланнă пек, тăрринчен тытса пăхрĕ.
Хĕрĕн кĕлетки кăçал пĕлтĕрхинчен сарлакарах та лутрарах пек. Лутри — урине тапочки тăхăннăран пулас.
Хĕр Паняна хирĕç, кивçеи илнĕ укçана тавăрса панă пек, йăл кулса кăтартрĕ те каллех хăй ĕçне пикенчĕ. Паня хĕртен виçтăват утăм аяккарах кайса тăрса кил картп урлă пахчари йĕпе çĕр улми çеçкисем çинелле пăхать, хушăран хĕр çине те куç вĕлткелесе илет. Паçăр кăшт улшăнарах панă пек курăннă хĕр сăн-пичĕ пăхмассерен пĕлтĕрхи-виçĕм çулхи сăн патнех тавăрăнса пырать. Унăн паçăр алă шăлнă саппунĕ те, пăтаран çакăнса тăраканскер, пĕлтĕрхиех... Хĕр пĕлтĕр чăмăртарахчĕ... Çавăнпа пулĕ пăтари пĕлтĕрхи саппунĕн калакĕ икĕ кăкăр тĕлĕнчен мăкăрăлса тухнă, мăкăрăлнă тĕлтисем ирĕлсе шăтнă.
Хĕр Паня çине питех пăхмасть. Унăн çÿхе кĕпи арки хĕр çутта хирĕç тăнипе аялтан тăхăннă чĕнтĕрлĕ кĕпе аркине витĕр кăтартать.
Пăхсан-пăхсан çак тайăнрах хĕр ÿссе-ÿссе пырса пуринчен те пысăкрах пулса тăрать, кĕлетки те чăмăрланса пĕлтĕрхи-виçĕм çулхи шая ларать.
Хĕр асăрханса хăйне сăнакана хирĕç çаврăнать те çăварне хускатса илет, сывлăшра аллипе темле çаврашкасем ÿкерсе кăтартать. Паня, вăл мĕн каласшăн пулнине ăнланаймасть пулин те, ăнлананçи туса пуçне сулса илет.
Унпа чух — чул катăкĕн те пурнăçра вырăнĕ пур, илемĕ пур... Çут тĕнчен — çут тĕллевĕ пур... Çав тĕнчене сăн кÿрекенни —çак хĕр. Вăл — çав тĕнчен хуçи. Эсĕ унăн тенчинче — хăна.
Паня та хĕре мĕнле те пулин савăнтармалли сăмах каласшăн.
«Эпĕ санăн атă-пушмакна тĕплесе хутăм, эсĕ таврăннине пĕлнĕ пулсан хампа пĕрлех илсе килеттĕм» тесшĕн вал. Паня кăшт тăхтаса тăрать те çапла шут тăвать: «Чим-ха, эпĕ халех чупса кайса килетĕп...» Анчах ним ăнлантармасăрах кайма аван мар ĕнтĕ... Тен, хĕр сисиччеи тухса каяс?..
Хĕр тепĕр еннелле çаврăнсанах Паня алăк патнелле утать, алăк хăлăпне тытсан хыçалтан хĕр чупнине асăрхаса крыльца çинченех пылчăк урлă сикет. Тапочки вĕççĕн тăракан хĕр пылчăк çине пăхкаласа, пит-куçне çилĕллĕн пĕркелесе аллипе пÿртелле катартать, чышкипе юпать.
«Мĕнле çапла пÿрте кĕмесĕрех каятăн?.. Хула кучченеçĕ те пулин тутанса пăхсам... Унсăрăн çилленетĕп сана»,— тет ĕнтĕ вăл.
Паня кăмаллăн йăл кулса илет те сылтăм аллипе шăрăхран питне варкăштарнă пек суллать. «Халех каялла вĕçтерсе çитетĕп»,— тет вăл ăшĕнче, вара çулсăр-мĕнсĕрех пылчăк çийĕн утса каять. Утнă! май хăй ăшĕнче калаçать: «Çапах та чее турăм... Вăл мана ярса тытнă пулсан маи ăна киле пушмак илме кайни çинчен ăнлантарма тиветчĕ... Анлантарасса вара ниепле те алăпах ăнлантарса пĕтереймĕн...»
Чупнă пекех васкать Паня килелле.
Ах, мĕн тери кăмăллăн пăхса илчĕ вăл!.. Епле тархасласа кĕме чĕнчĕ!..
Паня киле çитрĕ те санталине, çăматтине пуçтарса тытрĕ, атти çиие унпа киленсе юлашки хут пăхса илчĕ. Унтан сак çинчен çип çăмхи юлашкине илсе атă кунчи ăшне чикрĕ, атă тĕпĕнче темскер алă тÿртне тирнине сисрĕ. Шÿтернĕ тĕп витĕр кĕрсе чĕрĕлнĕ йывăç шпилькăсем, типмесĕрех лапчăтнăскерсем, хуçăлман-мĕн, хуçланнă çеç, халĕ вара шăкăрах тăрса ларнă.
Паня атă ăшĕ хырмалли кукăр рашпиль илчĕ те пĕр хушă тăрăшсах шпилька вĕçĕсене хырса ларчĕ, хырса пĕтерсен шпилька кĕрпине атă кунчинчен силлесе тăкрĕ. Вара тин виçĕ мăшăр атă-пушмака пĕрле çыхса йăтса хыпалансах килтен тухрĕ.
«Çич сывлăш çавăриччен» тенĕ пек чупса çитрĕ вăл каялла Гальăсем патне. Крыльцарап кĕрсен ăна Галя амăшĕ хирĕç пулчĕ. Паня ăна хăй юсанă атă-пушмака тыттарчĕ те сăн-пичĕпе йалтăр çиçсе хĕрарăм ăна епле йышăннине сăнаса тăчĕ.
Хуçи савăнса каçсах кайни курăнмарĕ, атă-пушмак çыххине тытрĕ те, тем тума васканипе пулас, çавăркаласа пăхмасăрах карлăк çине хучĕ, крыльца çинчи пушă таза çенĕке кĕртсе лартрĕ, Паняна пÿрте кĕме аллиие кăтартрĕ. Паня пуçĕпе хирĕçлесе сулласан ăна хулĕнчен тытма тăчĕ, Паня пÿрте кĕресшĕн мар пулса пăркаланса вĕçерĕнчĕ, ку тÿрккесрех пулса тухрĕ, хĕрарăм тепĕр хут хулран тытса туртма хатĕрленсен атăçă карлăк урлах кил картине сикрĕ. Хĕрарăм кулса ячĕ те юсанă атă-пушмака йăтса пÿртелле утрĕ.
Паня сарай умнелле кайрĕ. Сайхалăхра аллине пуртă лексеи татса хунă вутă сыпписене çурма пикенчĕ: килмессерен вутă çурса парать вăл Галя амăшне.
Вăйлă алăпа сулнă пуртă вирхеисе анать те, лашт! çурăлса каять пукан пек ăвăс каска. Çураканни пер хушă, çак йĕпе-сапара пылчăклă каска варри çапла тăпăрчă пек шап-шурă та таса пулнинчен тĕлĕннĕ пек пăхса тăрать. Каска варри хĕрсе кайнă, пăсланать, пылак шăршă сарать. Панян атă тĕп хĕрри якатнă чух тыткаламалли камтăк пек витĕр курăнакан рантореза кăшт йĕкевпе сĕрсен çакăн пек пылак шăршă тухать вара.
Темĕнле пысăк уяв чухнехи пек туйăнса тăрать чуна. Ыран-виçминех пĕтмест пуль-ха ку уяв: ĕнер-паян таврăннăскер, хĕр килнĕ-килменех каймасть пуль.
Еçлесе иксĕлми вăй тапать Панян. Вăл каска хыççăн каска çурать. Хурăн каски алă айне лексен шухăша кайса тăрать.
Çакăн пуçне шпилька тума татса илмелле мар-и? Пÿрне хулăнăш татас та çÿхен çурас, хĕррине чалăшшăн шунса шĕвĕртес... Типсен тикĕс çурăлать вăл, виç-тăват хăмине харăс тытса çĕççе та6ак туранă пек çеç вылятса тăр... Шпилька тума улмуççи лайăх теççĕ те — ăçтан тупăн ăна? Тата артельсенче заводра тунă шпилька пур теççĕ. Алăпа туса лармаççĕ ĕнтĕ унта. Шпильки те йăларан тухса пырать халĕ: йăлтах тимĕр пăта, çилĕм те нейлон е кап рон çип.
Паня çурăлнă хурăн каски варринчи хаклă йышши махорка пек вакă çĕрĕке шăлса пăрахсах шухăшласт тăчĕ, вара хурăн çуркамне типтерлĕн аяккалла илсе хучĕ: «Инкерен ыйтса пăхас пулĕ тен, парса ярĕ»,— терĕ вăл ăшĕнче.
Çак вăхăтра крыльца çине Галя тухрĕ. Аллине вăл мăшкăлтăк шыв витри йăтнă та пылчăклă кил картине крыльца çинчен ăçтарах пусас тенĕ пек тăрать. Ун уринче Паня хай тунă атта курчĕ те, чĕри пăлхавлăн тăкăлтатма тапратрĕ. Раля мăшкăлтăк шыв витрине пылчăклă кил карти урлă йăтса каçса шăтăка тăкрĕ те каялла крыльца вĕçне тухрĕ. Хăрах аттине сулахай аттин сăмсипе кĕлинчен тапса, теприне крыльца картлашки хĕррине хирсе хыврĕ, ун вырăнне хĕрлĕ тапочки тăхăнса пÿртелле утрĕ.
Тепĕр самантран хĕр каллех тухса аттине тăхăнчĕ те пахчаналла кайрĕ.
— Мĕн чĕриклетет ара сан атту? — ыйтать амăшĕ, крыльца вĕçне тухнăскер.
— Шыв кĕчĕ пуль,— тавăрать хĕр.
Паня куна илтмест. Илтнĕ пулсан çав атă çапла чĕриклеттĕр тесе вăл епле чи лайăх хурăн хуппи суйласа
илсе ăвăспа сĕрни çинчен, ăна епле типтерлĕн купăс чĕлĕхĕ лартнă пек майлаштарса стелька айне хуни çинчен каласа панă пулĕччĕ.
Паня вутă çурса пĕтерсен ерипен крыльца çине утса хăпарчĕ, урама тухмалли алăк умĕнче чарăнса тăчĕ. Амăшĕпе хĕрĕ хăйсем хушшинче тем калаçаççĕ те — вĕсен тутисем вылянкалаççĕ. Хĕрарăм Паняна пÿрте кĕме чĕнсе аллипе кăчăк туртать. Вĕсен пÿртре урай çунă пуль-ха, çак пылчăклă урапа мĕнле кĕрсе тăрас унта... Паня хул-пуççине сиктерсе илет те кил хушшинелле пăхса тăрать. Амăшĕпе хĕрĕ тĕлĕннĕ пек пулаççĕ, вара хĕрарăм кĕсйинчен хут укçа кăларать те Паня енне тăсать, тем ыйтать: «Миçе тенкĕ кирлĕ?»— тет пулас.
Укçа?.. Паня пĕтĕмпе те Галъăшăн çеç мĕн пур ăсталăхне хурса ĕçлерĕ-çке...
Хĕр амăшĕ атăçă миçе тенкĕ ыйтмаллине калама аптраса тăнă пек ăнланса аллинчен хут укçине вăйпах Панян пиншак кĕсйине чиксе яма пикенчĕ. Паня турткаланчĕ, хĕрарăм аллине сире-сире ячĕ, анчах ку çапăçнă майлă та илемсĕр пулса тухрĕ. Паня вара хĕрсе кайсах хăйне пĕр пус укçа та кирлĕ марри çинчен ăнлантарма тытăнчĕ:
«Илместĕп укçа!.. Укçашăн ĕçлерĕм-и эпĕ? Кирлĕ мар! Ахалех пултăр! Парасах тетĕр пулсан çав хурăн сыппине парăр мана — шпилька тума»,— терĕ вăл хăй шучĕпе, анчах та... унăн кăкринчен этем ăнланма çук сасăсем çеç хĕсĕнсе тухрĕç:
— Пы-ы! Пы-а! Ы-ы!.. Пы-пы!
Атăçă хăй умĕнчи хĕр шартах сиксе, çÿçенчĕклĕн хутланса тăнипе тăна кĕчĕ. Паня пуçне икĕ аллипе ярса илчĕ, питне вĕри юн тапса килчĕ, çакна нимпе пытарма пĕлмесĕр, вăл крыльца карлăкĕ çине ÿкрĕ... Çак вăхăтра хăйĕн пиншак кĕсйине Галя амăшĕ укçа чиксе янине сисрĕ вăл... Паня карлăк çинчен ялт! çĕкленчĕ те алăка ыткăнчĕ, алăкран вирхĕнсе тухса крыльца çинченех çĕре сикрĕ, вара, хыçалтан такам хăваланă пекех, урам тăрăх чупрĕ. Киле чупса çитсен пÿрт енне пăхмасăрах пахчаналла вирхĕнчĕ... Пилĕк çÿллĕш йĕпе мăян çине тирĕнсе анчĕ...
Чун-чĕрине пуçтарăнса тулнă мĕн пур асапне вăл кăкăртан пĕр сасăпа кăларса ывăтма шутларĕ тейĕн.
— Пы-ы-ы!— янраса кайрĕ тискер сасă темиçе пахча урлă, урам урлă...
* * *
Пахчаран вăл çĕрле пулсан тин сÿрĕнке сăн-питпе тухрĕ. Пÿрте кĕме тăчĕ — кĕмерĕ: чун туртмарĕ унта... Ху тунă ĕç йăлтăртатса лармасть пулсан мĕнпе хавхаланас? Çук ĕнтĕ унта халь ирхине çеç куçа та илес килмен вĕр-çĕнĕ, акăш сăмси пек хĕрлĕ сантали, тăпăл-тăпăл атă. Кĕсьере выртать акă, унăн вырăнне алăран алла çÿресе çемçелнĕ хут укçа... Çакăншăн-и вара вăл савăнса та пăлханса, чĕкеç пек çыпăçтарса кунне-çĕрне пĕлмесĕр ĕçлесе ларчĕ?
Паня çенĕке кĕрсе бидон тĕпне юлнă сăрана ĕçсе ячĕ те пÿртне питĕрсе аслăк çине çывăрма кайрĕ. Кăшт кăтăш пулсанах ăна ĕнерхи тĕлĕк тыткăнларĕ.
— Ах, епле илемлĕ сан сассу, Паня,— тет ăна хĕр.
— Чăнах-и?—тет Паня, шухăша каять те ку чăн мар, тĕлĕкре иккенне аса йлсе вăйпах куçне уçать, вăранса каять. Вара çĕрĕпех çывăраймасть. Кăвак çутăллах аслăк çинчен анса пахча витĕр' шыв хĕррине утать.
Пĕлĕтлĕ. Ашă. Иĕпхÿ чарăннă. Çырмара шыв тулнă, пăтранчăк. Тĕл-тĕл витĕр исленнĕ çыран ишĕлсе тăрать. Шыв леш енче каюллă улăх. Унта пĕлтĕр манса хăварнă темле япала пур пек.
Паня пăшăрханса пăхса тăрать улăх çине. Хăйĕн унта ним те манса юлманнине шутласа илсен тин чун кăштах канăçать те, тепĕртакран ăна сăлтавсăрах шик çавăрса илет. Ку шик — çав улăх леш енне кайса килейменшĕп пек...
Пĕркун, унта юлашки хут кайсан, пĕр кайăк кашличĕ тăррйнче ларатчĕ. Ут кайăкчĕ-ши вăл?.. Патнерех пырса пăхмаллаччĕ ĕнтĕ... Вара, тен, унăн ут хÿри-çилхинчеи çавăрнă йăвине те курма пулатчĕ-тĕр...
Пĕр тыллапуççи кутĕнче темскер çăлтăр пек çунса выртатчĕ. Тен, мĕнле те пулин хаклă япалаччĕ пулĕ вăл... Темшĕн-çке çав тери чун ыратса килет.
...Çакăнта темле туса пĕтермен ĕç пурччĕ пулас. Паянах тумаллаччĕ пек ăна. Питĕ кирлĕскерччĕ, тумасан —ĕмĕр ÿкĕнмеллескерччĕ.
Çук, ку ахăртнех, тĕлĕкри ĕçчĕ пуль. Мĕншĕн çав териех чун ыратмалла вара уншăн?
«Эпĕ япăх çывăрнă... Тата сăра ĕçрĕм. Сăри карчамаллăскер пулнă ахăр. Мухмăр чухне çапла сăлтавсăрах чуп шикленсе килет... Тепĕр енчен, çанталăк ăмăр...»
Юлашки вăхăтра Паняна тĕлĕкре яланах çак улăх курăнать. Улăхĕнче вара тем пысăкăш завод корпусĕ пур пек, Галя çавăнта ĕçлет пек...
Паня çыран хĕрринчи çеремпе утрĕ.
Ял варринчи кĕпер патĕнче çынсем пухăнса тăнă. Кĕпер хăмисем çук, сăвайĕсем, карлăкĕ юхса кайнă. Каçас текенсем хăрах хăма тăрăх утаççĕ.
Паня шыв хĕрринчен тăкăрлăка пăрăнчĕ, унтан аслă урама тухрĕ.
Мĕн кирлĕччĕ-ши ку урамра ăна?..
А-а... Çак урамра пĕр килте унăн тин çеç туса пĕтернĕ япали пур-çке...
Мĕн ĕç пур ĕнтĕ Панян халь ун çумĕнче? Укçа тÿленĕ... Тата мĕн кирлĕ?
А-а... Вăл таврăннă-çке...
...Паняна пĕр пушă урапа хирĕç пулчĕ. Паня чарăнса тăрсах пăхса ăсатрĕ ăна: хăй тунă хăмăт-йĕнерчĕке палларĕ вăл. Хăмăчен пĕвенĕ çĕтелсе кайнă та, ун ăшĕнчен улăм вĕçкелесе пырать. Кĕççи те пĕтнĕ пулас: ута хăмăт тивертнĕ, çавăнпа хăмăтне ут ăмри çине перĕнсех тăрасран пĕр тĕлтен тупăрчăк хурса сыхнă. Питĕ тирпейсĕр тыткалаççĕ пулас ут хатĕрне.
Паня çул çинчи йĕрсене, пăхса утрĕ.
Сасартăк ăна палланă атă йĕрĕ курăиса кайрĕ. Атă йĕрĕ Гальăсем патĕнчен тухса кÿрше кĕрсе кайнă, унтан каялла таврăннă. Вĕсен тĕлĕнче урапа йĕрĕ пур. Вăл мăн çул çине тухать. Ун çумĕпе крыльцаранах аннă çÿллех мар кĕлеллĕ пушмак йĕрĕ пырать. Çав йĕр çинче пĕр çĕвĕ-пăта палли те çук. Кĕли йĕрĕ тарăнрах путса тирпейлĕ пÿрт ăш-чикне аса илтерет. Икĕ енлĕ урам пекех тăсăлса пырать çав йĕр урапа йĕрĕ çумĕпе. Çак йĕре Паня ĕнер Гальăсем патĕнче те куриăччĕ, пушмакĕ, çемçе ăшлăскер, сĕтпе шоколал, хутăшĕ тĕслĕскер, çенĕк умĕнче ларатчĕ.
Кайнă та-и вара вăл?
Паня хăй сисмесĕрех йĕр тăрăх васкаса ута пуçларĕ, унтан чупмах тытăнчĕ... Иĕр ялтан тухса кĕпер урлах каçать, хыр вăрманĕ еннелле каять. Вăрман хĕррине çитес умĕн вăл патах татăлать: кунта хĕр урапа çине ларнă ĕнтĕ.
Паня аллипе çутта картласа вăрман çумĕпе каякан çул çине куçне вăйратса пăхать.
Кайнă...
Паня шăм-шакĕ лаштăр кайнине туйса çул айккинчи канав хĕррине ларать.
«Кайнă!..»
Ялтан кайнă çул отпуска таврăнсан уйăхĕпех пурăннăччĕ вăл... Виçĕм çул виçĕ эрнене яхăн пурăнчĕ, пĕлтĕр эрне ытларах... Кăçал вара — виçĕ кун та пурăнмарĕ-и?
Мĕн чухлĕ вăхăт иртнине уямасăрах çул хĕрринче
ларчĕ Паня. Вăл ура çине тăнă чухне сайра хутра пĕлĕт айĕнчен тухкаласа пăхма тапратнă хĕвел чылай çÿле хăпарнăччĕ. Урисем ăна çавах пушмак йĕрĕ кайнă еннелле туртрĕç. Анчах халь Паня васкамарĕ, йĕр çине те пăхмарĕ... Унăн пĕчченрех çĕре, чуна уçăлтаракан ирĕкелле утас килчĕ.
Çул ĕнтĕ кушăхнă. Пĕлĕт уçăлса килет. Кăнтăр-хĕвел анăçĕнчен ăшă çил вĕрет. Сулахайра — хир, сылтамра — улăх.
Ниçта та каймалла мар Панян: урисем çеç чунĕ ăçталла туртнине хирĕçлеме хăймасăр сĕнкĕлтетеççĕ.
Вăрман хĕрринче, хыр айĕнче, çатма çинче пеçернĕ ешĕл сухан кукли шăрши кĕрсе кайрĕ...
Ача чухне çеç, анне пур чух та ача ваиии пур чух, çавăн пек тутлă та ырă пулнă пулĕ — пур çимĕç те...
Паня вăрман çумĕнчен улăха пăрăнчĕ, çыран херрине типĕ вырăна ларчĕ. Кунта — шурăхнă курăк çинче — тирпейлĕ, хăтлă. Хыçра вăрман хÿтлĕхĕ. Аялта шыв шарлать. Шыв тăрăх — хăвалăх.
Çакăнта Галя та ларнах ĕнтĕ... Анчах вăл кунта нихçан та Паня чухлĕ ларман пулĕ, кунти тавралăх кĕввине Паня чухлĕ туйман пулĕ...
Çак тавралăхра — чуна çемçерех кăмăл çавăрса илет... Ку вăл — кунта Паняпа пĕрле килнĕскер. Вăл пĕтĕмпех Панян çунакан ăшĕнчен сарăлнă... Ку вăл — çынсене те сисĕнет пулĕ... Çынни вара вăл мĕнтен килнине те тавсăрса илет пулĕ.
Юласчĕ çакăнта нумайлăха... Вара çакăнта яланах, тĕтре пуснă пек, çав çемçе туйăм тăнă пулĕччĕ. Галя хăçан та пулин отпуска таврăнĕччĕ те — улăха ансан ун чĕрине те Панян черинчи туйăмах хĕсĕнсе кĕнĕ пулĕччĕ Вăл мĕншĕн çапла пулнине те йнланĕччĕ... Ÿлĕм çакăнта кунсерен килсе çÿрĕччĕ... Ялтан та текех каймĕччĕ...
Ларĕччĕ вăл çакăнта, Паня пекех, шыв çине пăхса, шаппăн, юмахри Аленушка шыва путнă пиччĕшне кĕтсе ларнă пек, ларĕччĕ вăл — Паняна кĕтсе...
Паня çакăнта тепĕр çак вăхăтчен, Галя тепре отпуска таврăниччен, çывăрса кайма та хатĕр... Вара вăл таврăнсан кĕрĕччĕ те Паня вĕсем патне — крыльца çинче чарăнĕччĕ, хĕр çĕр улми шуратнине, Паня туса панă атăпа утнине пăхса савăнĕччĕ, унтан, крыльца çинчен анса, пуртăпа сулăмлăн сулса вутă çурĕччĕ.
Унăн аллине лекнĕ атă-пушмак та вара яланах шăратса тунă пек тăпăл-тăпăл, акăш сăмси-мăйĕ пек хÿхĕм тухĕччĕ.
