Халăх йăлинче тупа, ант туни, шăрт тытни, причак çини паллă вырăн йышăннă. Вăл йăласен сăмахлăхĕ те пысăк пĕлтерĕшлĕ.
Пурнăçăн тĕрлĕ саманчĕсенче çынсем пĕр-пĕрне, кил-йыша, ял-йыша, пат-шапа Турра (малашшăн ума пысăк тĕллев лартса) хăйсене хăйсем е çын умĕнче сăмах параççĕ. Çстла сăмах панин тĕрлĕ тĕслĕхĕсем упранса юлнă. Ача-пăча вăйăра е вĕренÿре сăмах тытни пĕр майлă, хĕрпе каччă юратса сăмах пани е кÿршĕ-аршă хирĕçсе кайса шăрт кăларни тепĕр тĕслĕ. Ялти хутшăнура, халăхпа патшалăх умĕнче тытнă сăмах пачах урăхла. Вăл сак-кун çирĕнлетнĕ йышăну вырăннех пулнă. Тупа туса пăрчак (причак) çинĕ, хĕсметрен салтак ятне вараламасăр таврăннă çынна халăхра виличченех хисеп тунă. Тупа сăмахне тытманни (чуна сутни) палăрнă çынна ял урăх-ран нихçан та шанман, тепререн тупа тутарман.
Тупа туни кирек хăçан та мĕнле те пулин ĕçпе, япалапа, пулăмпа çыхăннă. Турă, Хĕвел, Çăлтăр тата ытти хăватсен ячĕсемпе тупа тунă чухне çурта çутнă, сăхсăхнă, пĕтев (талисман) япалине çĕкленĕ. Еçпе, çĕрпе, пурлăх-ыр-лăхпа çыхăннă туиа вăхăтĕнче çăкăр, тăвар, шыв, пыл, чăкăтпа усă курнă. Чыспа тивĕçе, ирĕклĕхпе танлăха хÿтĕлеме тупа тунă чухне çын тупăк, лаша, сĕтел, ака шăрчĕ, пуртă, хĕç, шăпа патакĕ (пучушиш) тата ытти япаласем урлă алă тытса калаçнă.
Арçын çĕр кăшласа, хĕç е çĕçĕ вĕçĕнчен çăкăр çыртса (пăрчак çисе) тупа туни тĕрĕслĕхшĕн, халăхшăн, çĕршывшăн кирек хăçан та пуçа хума хатĕр-рине кăтартнă. Хĕрарăм алла ача тытса, Хĕвел çине пăхса сăмах пани чи çирĕп тупа шутланнă. Айăплă тенĕ чухне айăпне йышăнман çын çапла ăнтăхсан (тупа тусан) ăна ĕненнĕ, айăпламасăр хăварнă.
Çĕр çыртса тупа туни
***
Вăрçă-харçă ĕçне кĕрекен, çар хĕсметне тăракан арсем çĕр çыртса, çăкăр çисе, хăрт-кусар е хĕç, пуртă, ухă парса, лаша урлă алă тытса пăрчак çинĕ. Пăрчака вăйпа йышăнтарман. Этем ăна хăй килĕшсен кăна тунă.
Çĕр çыртни (кăшласа) тупа тунине чи авалхи йăла тесе шутланă. Унăн йĕрки ансат, анчах пĕлтерĕшĕ пысăк.
Хĕсмет тупин хакĕ яланах пысăк. Ăна пăснăшăн хаяррăн тавăрнă. Çар присягисем çав авалхи йăларан («пăрчак çининчен») тухнă.
Пĕр-пĕр сăлтавпа айăп тĕрĕс мар тивнĕ çын та хăй ирĕкĕпе е ыттисем ыйтнипе çĕр çыртса тупа тунă.
Ял-йыша тивекен пысăк ĕç (пушар тухни, выльăх-чĕрлĕх вилни, кереме аркатни, çын вĕлерни тата ыт. те) пулсан айăп айне лекнине ял пухăвĕ умĕнче çĕр кăшлаттарса ăнтăхтарнă.
***
Маçак-мамаксен çĕрĕ çинче, ял хапхи умĕнче тăпра кăшласа тупа тăватăп. Эсĕр мĕн хушнине нихçан та манмастăп. Сывă кайса чĕрĕ таврăн-малла полтăрччĕ. Перн ратăра сотăнчăк полман, перн ялта таркăн пол-ман, перн тăван-хорăнташра ятсăр салтак полман. Эпĕр çакна манмастпăр. Эсĕр те пире ан манăр.
Шăпа шалчине хамăрпа пĕрле илсе каятпăр, кăкăр умне чиксе çÿрĕпĕр.
Çĕр çине выртса-ларса тупа туни
***
Çĕр енĕпе, ака-çаранпа, улăх-вăрманпа çыхăннă ыйтусене татса панă чухне çĕр çине хывăнса выртса е çара кутăн ларса тупа тунă. Çĕр çине ÿксе, выртса пăсăлнă йĕркепе чирлекен нумай пулнă. Тупа тăвакан çав хăрушă чире хăй çине илме хăраман.
Айăплă çинчех çĕре ларса е выртса тупа тусан «хура çĕр тытать» тенĕ.
***
Аслă Çĕр, Çĕр амăшĕ!
Пирĕншĕн акса тăракан, утса çÿрекен çĕртен хакли çук. Сан умăнта айăплă пулсан эсĕ мана инкеке ярăн. Эпĕ айăпа кĕмен. Пулăх пар, тыр-пул пар.
Ана çĕршĕн çĕр çине лартăм. Тĕрĕсне ваттисем пĕлтерччĕр.
***
Тÿрĕ чунпа выртса çĕр кăшлатăп. Туррăн çĕрне таса пирки кăшлатăп. Хамăн чун таса пирки çутнă çуртана сÿнтеретĕп. Çын япалине эпĕ илнĕ пулсан ĕмĕр-ĕмĕр мана Турă ан каçартăр, çĕре кăшланăшăн мана çĕр çăттăр, вилсен вилĕме çĕр ан йышăнтăр. Тÿрĕ чунпа çичĕ хут сÿнтеретĕп çутнă çуртана Турă умĕнче.
***
Тÿрĕ чунпа çĕр çине выртса çĕр кăшлатăп. Туррăн таса çĕрне чун таса пирки çыртса кăшлатăп.
Ман тÿрĕ сăмах çĕре ан ÿктĕр.
***
Эпĕ сан япалусене илнĕ пулсан мана çакăнтах çĕр çăттăр. Выртса çĕр кăшлатăп!
***
Çĕрпе тупа тăвакан калать:
Эпĕ сан япалуна илнĕ пулсан çакăнтах мана çĕр çăттăр. Вара выртса çĕр кăшласа илсе ăна хăйне айăплаканне парать.
Хĕвелпе тупа туни
Вăрăпа, усал ĕçпе, сутăнчăк утăмпа айăплама пăхсан, йĕр çав çын патне илсе тухсан ăна халăх пухăвне е ваттисен хуралне чĕнтернĕ те Хĕвеле пăхса тупа тума хушнă. Ку тупа пысăк пĕлтерĕшлĕ пулнă, ăна калакана ÿпкеле-месĕрех каçарнă.
***
Аслă Хĕвел! Сан çине пăхса тупа тăватăп! Мана усал ĕç тунă тесе айăплаççĕ, (çавна-çавна) вăрланă теççĕ. Эпĕ тытман (вăрламан).
Хĕвелпе тупа тăватăп: курман, вăрламан! Манра айăп çук! Хĕвеле пăхса калатăп: эпĕ тытман, вăрламан, вараланман. Çуттăм сÿнтĕр. Эпĕ айăплă мар!
***
Хĕвел пăхса, уйăх пăхса, Тур умне тăрса каланă-и?
***
Чăнах-и?! Уйăх-хĕвел. — Уйăх-хĕвел, çапла!
***
Хĕвел пур, хĕвел çути пур... Эпĕ йăнăш турăм пулсан ман тĕле хĕвел ан тухтăр, ман куна хĕвел ан çутаттăр!
***
Хĕвел, илмен эп ăна. Хĕвел пор!
***
Мĕн эсĕ çын çинчен çука калаçса çÿрен: эпир хĕрсемпе ун-кун, апла та капла çÿренĕ тесе калаçса çÿрен? — Çук, Якку. Ак хĕвел! Калаçман. Ăна сăмах вĕçертнине ху та пĕлен-çке!
Тупа та Турăшăн!
***
Ăнтăхаççĕ: «Тупа та Турăшăн» — теççĕ, çĕр кăшлаççĕ, япаласем çухалсан приççак тăваççĕ; уя тухса сĕтел лартаççĕ, çăкăр хураççĕ, тăвар лартаççĕ, витрепе шыв лартаççĕ. Халăх пуçтарса кашни çынна пĕрер патак тыттараççĕ, çăкăр-тăвар çитереççĕ, куркапа шыв ĕçтереççĕ. Куна сурăх çĕтсен, така çĕтсен тăваççĕ.
Тупа та Туршăн! Уйăхшăн-хĕвелшĕн! Акă пĕлĕтри Турă, эпĕ апла ту-ман, эпĕ апла каламан! Эпĕ хам сăмах çине хам тăмасан, хам ача-пăчана ан курам! Икĕ аллăм та типсе лартăр! Çын курмасан та Турă курать!
***
Тупа та Туршăн! Эпĕ çапла туман, эпĕ ăна илмен, курман! Эй-пух, уйăх-хĕвел, пылпа кулаç, çăкăр!
***
Тупа та Туршăн! Çăкăр çиме хĕвел ан тухтăр. Çавна ан курам.
***
Тупа та Турăшăн, хĕвелшĕн те, уйăхшăн та, çак чиркÿ хĕрессишĕн те çĕр çăтса ятăр!
***
Эй-пух! Тупа та Туршăн, уйăхшăн-хĕвелшĕн!
***
Тупа та Турăшăн! Турă чунăма таттăр!
***
Тупа та Туршăн туй халăх, ĕненмесен тухса пăхăр.
***
Тупа та Туршăн, пĕлмерĕм.
***
Туршăн-хĕвелшĕн! Калаççĕ сана, Туршăн-хĕвелшĕн те илмен, пĕл-местĕп.
***
Туршăн-пÿлĕхшĕн те курман. Сана суйса калаççĕ-им?
***
Эп айăплă пулсассăн, Турă тепĕр çак вăхăта ан çитертĕр! Эп илнĕ пулсассăн Турă шыратăр.
***
Патак епле хăрнă, манăн алă, ора çанашкал хăртăр!
***
Турăçăм! Илтсемччĕ мана!
Эпĕ вăрланă пулсан манăн кĕлеткем çак тунката пек хăрса лартăр, манăн алăсемпе урасем çакă касса пăрахнă юман турачĕсем пек типсе хуçăлччăр; эпĕ айăплă пулсан манăн ÿтĕм çак хура çĕр пек пулса вырттăр!
Манăн пĕтĕм кил-йыш пĕттĕр, манăн кил-çурт пĕттĕр, алăкран тухса çÿреме тивĕçлисем алăкран кутăн тухмалла пултăр.
Пÿртри тĕтĕм алăкран мар, кайри тĕнĕрен тухтăр. Вут хутса алăк уçма алă ан юлтăр!
Ача йăтса тупа туни
Хăй тĕллевне пурнăçлас тесе çине тăрас кăмăлпа е хăйне айăплакан вуçех тĕрĕс маррине сирес тесе ашшĕ-амăшĕ хăйсен ачине алла тытса тупа тунă.
Ытларах чухне кÿршĕ-аршăра, ял хушшинче ăнлантарма çук пăтăрмах сиксе тухсан, хатĕр-хĕтĕр çухалсан, ана-çаран таптансан е çавăн евĕрлĕ хирĕлчĕксем пур пулсан каланă.
***
Эсĕ мана ĕненместĕн пулсан акă сана манăн ывăл. Эпĕ тĕрĕс кала-мастăп пулсан, эпĕ сана суятăп пулсан ыран манăн куçăмсем ăна ан курччăр.
***
Çĕр çăттăр, çак çĕр çинче ан пурăнам, çак вырăнтан киле ан çитем, мĕнпур ачамсене ан курам!
Çăкăрпа тупа туни
Еç пурлăх-пуянлăхпа, çĕрпе-шывпа, пурнăçпа çыхăннă чухне тупа сăмахне çăкăрпа çирĕплетсе каланă.
Çавра çăкăра чуптуса, çăкăр чĕллине касса илнĕ, чĕлĕ татăкне çыртса чăмланă.
Г.Ф. Миллер, нимĕç историкĕ, Çĕпĕрти Кучум ханлăхĕпе (1733—1743) тата Хусан кĕпĕрнипе паллашсан пĕр юмăç чăвашсене причак тыттарни çинчен çырса хăварнă. Мăчавăр-юмăç тăвар сапнă çăкăр татăкне çĕçĕ вĕçне чикнĕ, айăплă тесе тапăннă çыннăн ăна çăварпа илсе çăтса ямалла пулнă.
Çăкăр татăкне çăтса ярсан туна сăмахне каланă.
***
Эпĕ суятăп пулсан çак çăкăр-тăвара урăх нихçан та курса астивем мар!
***
— Караçăн хĕрне вăрласа кайрĕç кĕçĕр.
— Çăкăр-тăвар те!
— Ан калаç! Çăкăр-тăвар, хам куçпа хам куртăм!
***
Çăкăр сăмси, илмен эп ăна!
***
Çăкăр-турă, курман.
***
Хам сăмаха тытаймасан хам умра çăкăр-тăвар тытмасăр пурăнăп.
***
Ей-пух, уйăх-хĕвел, пылпа кулаç, çăкăр!
Тăварпа, тăварлă шывпа тупа туни
Хăш-пĕр чухне айăпа йышăнман ача-пăчана е çынна тăвар çиме е тăварлă шыв ĕçме хушаççĕ.
Чăнах айăплă чухне вĕсем тăвар çиесшĕн мар пулаççĕ, вара суеçтерни палăрать.
Онтри мучи! Кача тăвар чăмласа тупа тăватăп. Эпĕ сирĕн пахчана кĕмен, эпĕ сирĕн пан улми йывăççисене хуçман. Тураттине кам хуçнине пĕлетĕп, анчах ăна халь тин каламастăп.
Эп кăçал никам картине те кĕмен. Кĕместĕп те. Вот.
Чун урлă алă парса тупа туни
Сăмах е тупа çирĕпнине, тĕрĕссине, шанчăклине чун урлă алă тытса çи-рĕплетнĕ. Ашшĕ-амăшĕ ача урлă, салтак е хресчен лаша каçакĕ урлă, яш-кĕрĕм хăй ĕнси урлă алă парса тупа тунă.
Ĕнсе хыçĕнчен алă пани хунав ачисемпе каччăсем хушшинче ытларах тĕл пулнă. Каçару ыйтакан е тĕрĕс мар айăпланакан йĕкĕт ыттисене хăйĕн ĕнси хыçĕпе алă панă. Ку вăл хăйне çапса ÿкерме, пусса антарма ирĕк пани-пе пĕрех. Çакă уйрăмах хăйĕнчен вăйсăр, кĕçĕн, чирлĕ тантăшĕ умĕнче тунă хисеплĕ тупа шутланнă. Тупана пăсакана асат хуçать тесе хăранă.
Лаша урлă пуртăпа, хĕçпе тупа туни вăрçă-харçăра, çапăçура, сайра-хут-ра хресчен ĕçĕнче тĕл пулнă. Лаша — хресченпе салтакăн шанчăклă тусĕ. Ăна вăл чи хаклă пурлăх, чи çывăх тăван пек хакланă. Сайра-хутра чăваш вилнĕ çын тупăкĕ урлă алă тытса сăмах панă.
Масар çинче вил тăпри урлă тупа туни пуринчен те вăйлăраххи шут-ланнă. Çыннăн ытти туписене шанман чухне ăна ваттисем умĕнче калама хушнă. Çавна тума пултаракан çын сăмахне шаннă, ĕненнĕ.
Пĕр-пĕр ĕçе шантармалла е ĕçпе япала çинчен сăмах татмалла пулсан тупа тунă чухне çăкăр çыртса çирĕплетнĕ.
***
Каланă ĕçе тумасан, каланă сăмаха тытмасан манăн çак пÿрнем татăл-тăр, хул-çурăма çăпан тухтăр, пуç çине инкек антăр. Хам сăмаха тытатăпах.
***
Сăмах панине пăссан икĕ аллăм типсе лартăр! Икĕ куçăм шыçса хуплантăр!
***
Хам тăл урлă ал парам! Тата ак çĕр çыртам!
***
Акă манăн алă! Ĕнсе урлă паратăп ăна! Тĕрĕсси хыçа тăкăнмасть. Вăл пĕрех мала тухать. Тĕнче тĕрĕслĕхсĕр мар.
Çак алла ырăпа чăмăртатăр пулсан эпир ĕмĕр-ĕмĕр туслă пулăпăр. Тупа тăвар!
***
Лаша урлă алă парам! Манăн сăмах çирĕп!
Шăпа патакĕ тытса каланă тупа
Чăваш хайлалăхĕ кашни çыннăн шăпа шалчи пур тесе шутлать. Пурăннă çулсене, тунă ырă е усал ĕçсене Пÿлĕхçĕ ятарлă натак çине картса пырать-мĕн. Çав патакпа çын вилсен тупăкпа масар шăтăкне виçме усă кураççĕ, ăна чалха (лента) е тутăр-сурпан çыхса хапха умне элем пек тăратса лар-таççĕ.
Елĕк пĕр-пĕр çын çар енĕне е урăх айăппа тупа тума килĕшмесен ват-тисем ăна масар çинче «пуçушши» (пушăт иывăçĕ) тытса тупа калаттар-ма йышăннă.
Хăй шухăшне масарта выртакан несĕлĕсем умĕнче тупа туса каласан çынна урăхран хистеме пултарайман. Унăн сăмахне ваттисен канашĕн йы-шăнма тивнĕ.
***
Хамăр ратă пуçĕ Уртеми мучи тăпри умĕнче калатăп, пĕтĕм ял ватти-сен умĕнче калатăп. Ял пĕлсе тăтăр. Мана халех салтака тытса ан парăр. Манăн кăçал утăра авланмалла, эпĕ хам сăмахран тарса кайма пултарай-мастăп.
Çут тĕнче умĕнче калатăп: мана салтака тытса парса эсир виçĕ чуна тататăр!
***
Патак епле хăрнă, манăн алă-ура çакнашкал хăртăр. Эпĕ айăплă пол-сассăн мана Торă тепĕр çак вăхăта ан çитертĕр.
Чуна çухатасран каçару ыйтни
Хĕрсе кайса вырăнсăр «чунланнă» (тупа тунă) хыççăн çын хăй сăмахне çийĕнчех каялла илме пултарнă. Енчен те тупа сăмахне тунсан, суйса тупа тусан «чунĕ çĕтнĕ», «чунне çухатнă», «чуна çăтнă» тенĕ.
Чуна сутса тупа тунă çын пĕрех лекет, тавăру ăна хăйне тивмесен йăхри тăхăмĕсене йывăр тăвать тенĕ.
***
Суйса приçак илекен çын хĕн курса вилет.
***
Каçар, Турă! Хĕрсе кайса ытлашши каласа тăкрăм. Тĕрĕс мар калани, пысăклатса калани, вырăнсăр калани пулчĕ пуль. Урăх апла хăтланмăп. Çынсем те каçарччăр. Каçарăр.
Вăй киллинче, тÿр киллинче, киреметре çылăха каçарма ыйтни
Сартăш вĕрентĕвĕпе çын айăпĕ, çылăхĕ сăмахран ытларах ырă ĕç туни-пе каçать. Каçару ыйтни, ырă ĕç туни çинчен кĕлĕ е тупа калакан çын вăй киллинче, тÿр киллинче, киреметре чÿк парни парать.
Тÿр киллинче каламалли 136
Турăçăм! Пурнăç йĕркеленчĕ. Малашне те ырри сыпăнса пытăр. Тав тăватăп.
***
Çырлах, турă сули, çырлах, турă сули, çакă хур-кăвакала курса хапăл иле пар. Çырлах, турă сули, ир тăрсан та, каç выртсан та çан-çурăма çăмăллăхне пар, малалли пурнăçа аван сывлăх пар.
Киреметре каламалли
Эй, пĕсмелле, тав тăватăп, пуççапатăп, çырлах, мана хĕнне-асапне ан пар. Хамăн айванлăха пуççапса каçарттарма килтĕм, çырлах, ан пăрах. Çак сан таврашăнта ытлашши сăмах калаçнă пулин те, вылянă-кулнă пулин те, çырлах. Тунă кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хуранлă пăттăмпа, тирĕклĕ юсманăмпа асăнатăп, витĕнетĕп, манăн айван кĕллĕме хапăл ил, эпĕ хам айванлăхăмпа йăнăшрăм, çырлах, тунă чÿкĕм-хĕллĕм вырăнлă пултăр.
